Zasady wymowy rosyjskiej

Alfabet rosyjski

 

Uwaga: litera ё jest uważana za odmianę е w słownikach (wyrazy zawierające ё traktowane są tak, jakby zawierały е). W tekstach drukowanych kropki nad ё często pomija się. Zwykle pomija się też znak akcentu (´).

Zasady wymowy rosyjskiej

Litery а, к, м, о, т są w zasadzie wymawiane jak w języku polskim – należy zwrócić uwagę, że małe litery wyglądają zwykle jak zmniejszone duże.

Litery б, г, д, ж, з, и, й, п, ф, ц, ш, ы, э oznaczają mniej więcej to, co polskie b, g, d, ż, z, i, j, p, f, c, sz, y (bardziej tylne), e.

Należy zwrócić uwagę na litery wyglądające jak polskie, ale mające inne znaczenie. I tak, в, н, р, с, у, х odpowiadają polskim w, n, r, s, u, ch.

Litery е, ё, ю, я oznaczają w zasadzie je, jo, ju, ja. Uwaga: ё, często pisane е, jest zawsze akcentowane.

Litera л oznacza, w zależności od pozycji, dwa różne dźwięki: twarde, zębowe ł (czubek języka dotyka przednich zębów) oraz miękkie l′ (w języku rosyjskim nie ma neutralnego l).

Litera ч oznacza dźwięk pośredni między cz a ć (cz miękkie).

Litera щ oznacza długie miękkie sz′sz′ (dawniej sz′cz′).

Litery ъ, ь nie są wymawiane – o ich znaczeniu zob. niżej.

А

Б

В

Г

Д

Е

Ё

Ж

З

И

Й

К

Л

М

Н

О

П

A

B

W

G

D

JЕ

JО

Ż

Z

I

J

K

L, Ł

M

N

O

P

 

Р

С

Т

У

Ф

Х

Ц

Ч

Ш

Щ

Ъ

Ы

Ь

Э

Ю

Я

R

S

T

U

F

CH

C

CZ

SZ

SZCZ

—

Y

—

E

JU

JA

Powyższa tabela zawiera uproszczone zasady wymowy i ma jedynie znaczenie orientacyjne.

Spółgłoski rosyjskie dzielą się na twarde i miękkie. Spółgłoski miękkie wymawiane są synchronicznie, tj. w przeciwieństwie do języka polskiego nie słychać po nich dodatkowego dźwięku j (słychać je jako bardziej zmiękczone). Spółgłoski twarde są „twardsze” niż polskie, tj. są wymawiane z dodatkowym napięciem i podniesieniem języka jak przy polskim u, co szczególnie mocno słychać przy wymowie rosyjskiego ш (jest ono „twardsze” niż polskie sz) oraz przy wymowie л, które odpowiada „scenicznemu” ł.

Zawsze twarde są rosyjskie ж, ц, ш. Zawsze miękkie są rosyjskie ч, щ. Uwaga: grupy liter жж, зж, жд (w дождь) mogą oznaczać dodatkową, zawsze miękką spółgłoskę, będącą dźwięcznym odpowiednikiem щ, czyli długim miękkim ż′ż′. Dopuszcza się jednak także wymowę „literową”, tzn. żż, zż, żd.

Pozostałe spółgłoski, tzn. б, в, г, д, з, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, х, mogą być twarde bądź miękkie. Miękkość spółgłoski oznacza następujący po niej miękki znak (ь) – zwykle na końcu wyrazu lub przed inną spółgłoską, np. конь, Обь, борьба́, царь, ель [kon′, ob′, bâr′ba, car′, jel′].

Litery е, ё, и, ю, я oznaczają miękkość spółgłoski oraz następującą samogłoskę e, o, i, u, a (pod akcentem), np. твёрдый, мя́гкий, ле́вый, сесть, тюрк [tw′ordyj, m′akkij, l′ewyj, s′est′, t′urk]. Ich odpowiednikami po twardych spółgłoskach są odpowiednio э, о, ы, у, а.

Aby zapisać wymowę liter е, ё, ю, я jako je, jo, ju, ja po spółgłosce twardej, używa się znaku twardego (ъ), zaś po spółgłosce miękkiej – znaku miękkiego (ь). Np. съесть, воскресе́нье [sjest′, wăskr′îs′eńjə]. Uwaga: w języku rosyjskim możliwe są połączenia w rodzaju се, съе, сье, сие – każde z nich wymawiane jest inaczej (s′e, sje, s′je, s′ije).

Ponieważ ж, ц, ш są zawsze twarde, natomiast ч, щ – zawsze miękkie, pisownia nie zawsze odpowiada wymowie. Np. чита́ешь (końcowy miękki znak pisany jest tylko „dla ozdoby”, nie wpływa on na wymowę twardego ш), час (wymawiamy [cz′as], bo cz nie może być twarde), це́нный (wymowa ce, nie c′e – w rosyjskim nie ma miękkiego c′), цирк, ци́фра (wymowa [cyrk], [cyfră], ponieważ dźwięk [y] występuje w wymowie zamiast [i] po spółgłoskach twardych), podobnie ужи́н, хоро́ший, у́ши, пацие́нт, живо́й.

Grupy liter сч, зч, жч oznaczają długie miękkie sz′sz′ czyli to samo co litera щ: сча́стье, счита́ть, мужчи́на, навя́зчивый.

Wyraz что wymawiany jest wyjątkowo [szto]. Wyraz пожа́луйста wymawiany jest [pâżałăstă]. W końcówkach dopełniacza przymiotników -ого, -его wymawia się [w] zamiast [g]. Końcówki czasowników zwrotnych -ться, -тся wymawia się jednakowo jako [ccă].

W kilku wypadkach litera г ma wymowę szczelinową i brzmi jak dźwięczny odpowiednik litery х, który umownie oznaczymy [h]: го́споди [hospədi] (taki sam dźwięk wymawiamy w polskim wyrazie klechda [klehda], nie jest to więc dźwięk odpowiadający gardłowemu ukraińskiemu г czy polskiemu regionalnemu dźwięcznemu h). Wymowa taka występuje na południu Rosji także i w innych wyrazach.

W języku rosyjskim zachodzą podobne jak w polskim upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności, np. ско́бки [skopki], тра́вка [trafkă], ло́дка [łotkă], про́сьба [proz′bă], экза́мен [ŷgzam′ən], także мя́гкий [m′achkij] ze szczelinową wymową г. Następuje również podobnie jak w polskim zatrata dźwięczności na końcu wyrazu, np. муж [musz], кровь [krof′], także бог [boch] z wymową szczelinową. Ubezdźwięcznienie końcowej spółgłoski (jak u nas w wymowie warszawskiej) zachodzi również, jeżeli następny wyraz zaczyna się od samogłoski lub od р, л, м, н, й, я, е, ё, ю, np. го́род Росто́в [gorăt râstof], a także (w odróżnieniu od naszej wymowy warszawskiej) jeżeli następny wyraz rozpoczyna się od в, np. друг ваш [druk wasz]. Spółgłoska в, w przeciwieństwie do polskiej wymowy literackiej, nie ubezdźwięcznia się po bezdźwięcznej, stąd свой, твой, цвет wymawiamy [swoj, twoj, cw′et], nie [sfoj, tfoj, cf′et].

Akcent w języku rosyjskim jest swobodny i ruchomy, tj. może padać na różne sylaby wyrazów i może zmieniać się w odmianie. W tekstach szkolnych samogłoski akcentowane wyrazów wielosylabowych oznacza się kreseczką, w innych wypadkach znaki akcentu zwykle się pomija. W przeciwieństwie do polskiego, niektóre samogłoski nieakcentowane wymawia się inaczej niż akcentowane (jedynie wymowa и, у, ы, ю nie zależy w zasadzie od miejsca akcentu). Akcentowane е czasami zmienia się w ё, czego na ogół również nie zapisuje się.

Samogłoski nieakcentowane, zwłaszcza [a, e], są krótsze i węższe od akcentowanych, przy czym nieakcentowane [e] w wyrazach obcych może mieć wymowę niezredukowaną. Stopień redukcji zależy od położenia sylaby w wyrazie. Pierwszy stopień redukcji (samogłoski częściowo zredukowane) występuje w sylabie bezpośrednio przedakcentowej oraz w nieakcentowanej sylabie nagłosowej zaczynającej się od samogłoski, niekiedy i w innych samogłoskach nieakcentowanych w wyrazach obcych. Drugi stopień redukcji (redukcja całkowita) występuje w pozostałych sylabach nieakcentowanych. Nawet и, у, ы, ю ulegają w tej pozycji skróceniu, choć zwykle zachowują swoją barwę. Nieakcentowane końcowe sylaby otwarte mają wymowę specjalną.

Do zapisu samogłosek zredukowanych używa się tutaj następujących symboli:

• [â] – samogłoska częściowo zredukowana, bliska [a]
• [ŷ] – samogłoska częściowo zredukowana, pośrednia między [e] a [y]
• [î] – samogłoska częściowo zredukowana, pośrednia między [e] a [i]
• [ă] – samogłoska całkowicie zredukowana, pośrednia między [a] a [y]
• [ə] – samogłoska całkowicie zredukowana, pośrednia między [a] a [i]

Zasady wymowy liter samogłoskowych и, у, ы, ю

Litera и oznacza:

• Dźwięk [i] na początku wyrazu: и́ва, изба́, и́гры, игра́, и́мя, имени́ны.
• Dźwięk [i] po samogłosce: крои́ть, сто́ит, поигра́ть.
• Dźwięk [i] po spółgłosce miękkiej: си́ла, стира́ть, вы́бить, чистота́, пить, вы́пить, питьё, чи́сто, нечисто́ты, чистота́, без руки́, без ба́шни.
• Dźwięk [y] na początku po twardej w wymowie łącznej: к игре́ [k ygr′e], из и́скры [iz yskry], он идёт [on yd′ot], кот и по́вар [kot y powăr].
• Dźwięk [y] po ж, ц, ш: шил, жила́, широ́кий, широта́, вы́жить, вы́игрыши, цинк, ши́ре, жить, живу́, ножи́ (uwaga: ци oraz цы wymawia się tak samo – [cy]).

Litera у oznacza:

• Dźwięk [u] na początku wyrazu: ум, уда́р, убира́ть, у́дочка, уди́ть.
• Dźwięk [u] po samogłosce: нау́ка, пау́к, со́ус, заучи́ть.
• Dźwięk [u] po spółgłosce twardej: ру́ки, рука́, вы́ручить, пучо́к, пулемёт, к столу́, к шка́фу, жу́лик, жульё, жуликова́тый, сижу́, ви́жу.
• Dźwięk [u] po ч, щ: щу́ка, пла́чут, чу́до, чуде́сный, чуда́к, чудеса́.

Litera ы oznacza:

• Dźwięk [y] po spółgłosce twardej: забы́ть, была́, дымово́й, сын, сыно́в, сыновья́, сы́пать, высыпа́ет, вы́сыпать, столы́, за́лы, ку́цый.

Litera ю oznacza:

• Dźwięk [u] po spółgłosce miękkiej: тюк, люде́й, вы́ключил, го́лубю, ключ, ключи́, вы́ключить, смотрю́.
• Dźwięk [u] po ш: брошю́ра [brâszură], парашю́т.
• Połączenie [ju] na początku wyrazu: юг, юла́.
• Połączenie [ju] po samogłosce: зна́ю, уме́ю, мо́ю, де́лaю.
• Połączenie [ju] po ь, ъ: вью, вы́лью, пью, чью, съюли́ть.

Zasady wymowy liter samogłoskowych а, е, ё, о, э, я

Sylaba akcentowana

Litera а oznacza dźwięk [a]:

• Na początku wyrazu: акт, а́рка, а́лый, а́рмия.
• Po samogłosce: заа́хать.
• Po spółgłosce twardej: упа́сть, вода́, жа́рко, шаг, дежа́, жа́лко, лоша́дка.
• Po ч, щ: час, поща́да.

Litera е (ё) oznacza [e], [je], [o], [jo]:

• Dźwięk [e] po spółgłosce miękkiej: бе́лый, музе́й, лес, вес, к сестре́.
• Dźwięk [e] po ж, ц, ш: шесть, он же́нится, це́ны, в конце́, на ноже́.
• Dźwięk [e] po spółgłosce twardej w niektórych wyrazach obcych: пасте́ль [pastel′], стек, де́нди, се́псис, кабаре́, кафе́, купе́.
• Dźwięk [e] po samogłosce w wyrazach obcych: прое́кт [praekt].
• Połączenie [je] na początku wyrazu: ел, ель, е́ду, е́здил.
• Połączenie [je] po samogłosce: зае́ду, пое́ли.
• Połączenie [je] po ь, ъ: пье́са, досье́, о муравье́, съел.
• Dźwięk [o] po spółgłosce miękkiej (w tekstach szkolnych jest wtedy ё): лён, вёл, пёк, мёд, чёлн, верёвка, тёплый, зелёный, щёлкнуть.
• Dźwięk [o] po ж, ш (w tekstach szkolnych jest wtedy ё): жёлоб, жёлтый, шёл, шёлк, шёпот (uwaga: жо́ i жё wymawiane są tak samo – [żo], шо́ i шё wymawiane są tak samo – [szo]).
• Połączenie [jo] na początku wyrazu (w tekstach szkolnych jest wtedy ё): ёлки, ёж.
• Połączenie [jo] po samogłosce (w tekstach szkolnych jest wtedy ё): даём, заём.
• Połączenie [jo] po ь, ъ (w tekstach szkolnych jest wtedy ё): льёт, пьёшь, муравьём, съёмки, ружьё.

Litera о oznacza dźwięk [o]:

• Na początku wyrazu: он, ось, о́стрый, о́кна.
• Po samogłosce: зао́чник, проо́браз.
• Po spółgłosce twardej: лом, гость, дом, вот, во́ды, стекло́, цо́кать, шо́рох, хорошо́.
• Po ч, щ: плющо́м, чо́каться (uwaga: чо́ i чё wymawiane są tak samo – [cz′o], що́ i щё wymawiane są tak samo – [sz′sz′o]).

Litera э oznacza dźwięk [e]:

• Na początku wyrazu: э́хо, э́тот, э́кстра, э́кспорт.
• Po samogłosce: поэ́т, силуэ́т, менуэ́т.
• Po spółgłosce twardej: мэр, пэр, сэр.

Litera я oznacza [a], [ja]:

• Dźwięk [a] po spółgłosce miękkiej: мять, пя́тый, ся́ду, ряд, ступня́.
• Połączenie [ja] na początku wyrazu: я, яд, я́блоко.
• Połączenie [ja] po samogłosce: струя́, края́.
• Połączenie [ja] po ь, ъ: пьян, друзья́, чья, обья́т.

Zasady wymowy liter samogłoskowych (а, е, о, э, я)

Sylaba nieakcentowana z I stopniem redukcji

Litera а oznacza [â], [ŷ], [î]:

• Dźwięk [â] po spółgłosce twardej: сады́, дары́, мала́, пашу́, шалу́н, жара́, шаги́, цари́зм, цара́пать, упаду́.
• Dźwięk [â] na początku wyrazu: апте́ка, армя́к, агроно́м, акваре́ль, анато́мия, антраци́т, арме́йский.
• Dźwięk [â] po spółgłosce twardej w niektórych wyrazach obcych: парвеню́, пармеза́н.
• Dźwięk [â] po ч, щ w niektórych wyrazach obcych: чайнво́рд, чарльсто́н, чако́на, чайхана́.
• Dźwięk [ŷ] niekiedy po ж, ц, ш: лошаде́й [łăszŷd′ej], лошадя́м, жале́ть, к сожале́нию [ksăżŷl′eniju], двадцати́, тридцатью́ (tutaj а = е).
• Dźwięk [î] po ч, щ: часы́, часо́к, чади́ть, щади́ть, щаве́ль (tutaj а = е).

Litera е oznacza [ŷ], [î], [jî], [e]:

• Dźwięk [ŷ] po ж, ц, ш: жена́, жени́ться, желте́ть, жесто́к, шесто́й, шепта́ть, цена́, цеди́ть, лицево́й.
• Dźwięk [î] po spółgłosce miękkiej: неси́, несёт, ведёт, плете́нь, чеса́ть, щено́к, секу́нда, секре́т, рели́гия, тепло́, зелене́ть, леса́, весы́.
• Dźwięk [î] po samogłosce w wyrazach obcych: диети́ческий, пиете́т.
• Dźwięk [e] po spółgłosce twardej w niektórych wyrazach obcych: бульдене́ж [bul′denesz], дево́н [dewon], теокра́тия, тератологи́ческий, де-ю́ре, гра́ве, фо́рте.
• Dźwięk [e] po spółgłosce miękkiej w niektórych wyrazach obcych: лега́то, медресе́, перпе́туум-мо́биле.
• Połączenie [jî] na początku wyrazu: езда́, ежо́м, ено́т.
• Połączenie [jî] po samogłosce: поеди́м.
• Połączenie [jî] po ь, ъ: объеди́м.

Litera о oznacza [â], [o]:

• Dźwięk [â] po spółgłosce twardej: вода́, дома́, нога́, гроза́, поля́, прошу́, шофёр (tutaj о = а).
• Dźwięk [â] na początku wyrazu: окно́, оди́н, оде́ть, оборо́т, огонёк, ограничи́тель, оконча́тельно, органи́зм, осторо́жный (tutaj о = а).
• Dźwięk [o] w niektórych wyrazach obcych: боа́, бонто́н, рококо́, болеро́, бонвива́н, ави́зо, ве́то, лега́то, кре́до, алле́гро, кака́о, ра́дио.

Litera э oznacza [ŷ], [e]:

• Dźwięk [ŷ] na początku wyrazu: экра́н, эта́ж, эволю́ция, эквивале́нт, эмигра́нт, эксперти́за, экспона́т, эпо́ха, экспорти́ровать.
• Dźwięk [ŷ] po samogłosce: поэте́сса, поэти́ческий, дуэля́нт.
• Dźwięk [e] na początku niektórych wyrazów obcych: экю́, эксли́брис, эо́лова а́рфа.

Litera я oznacza [î, jî]:

• Dźwięk [î] po spółgłosce miękkiej: мясни́к, взяли́сь, ряби́ну, пятёрка, лягу́шки, ряды́ (tutaj я = е).
• Połączenie [jî] na początku wyrazu: язы́к, яйцо́, янва́рь (tutaj я = е).
• Połączenie [jî] po samogłosce: уясни́ть (tutaj я = е).
• Połączenie [jî] po ь, ъ: пьяни́ть, дьяка́, объяви́ть (tutaj я = е).

Zasady wymowy liter samogłoskowych (а, е, о, я)

Sylaba nieakcentowana z II stopniem redukcji

Litera а oznacza [ă], [ə]:

• Dźwięk [ă] po spółgłosce twardej: машини́ст, парово́з [părâwos], садово́д, малова́т, разнове́сы, накури́ть, богатыри́ [băgătyri], жалюзи́, вы́пасть, жаркова́то, вы́шагать, жалкова́тый, ло́шадь, вы́дан, вы́брана, вы́таскал, рабо́тал, по забо́рам, на забо́рах, за забо́рами, бы́жал, по лу́жам, вы́царапал, по у́лицам.
• Obocznie dźwięk [ă] w niektórych końcówkach po ч, щ: ро́щам, ро́щами, ро́щах, на́чат, та́щат, ту́чами.
• Dźwięk [ə] po ч, щ: часово́й, очарова́ть, щавеля́, на́чаты (tutaj а = е).

Litera е oznacza [ă], [jă], [ə], [jə]:

• Dźwięk [ă] po ж, ц, ш: желтова́тый, вы́шептать, шестьдеся́т, желобо́к, желуде́й, жеребёнок, шерохова́тый, шелести́ть, цехово́й, вы́ценить, вы́шел, ско́шено, во́жено, вы́жег, похо́жего [pâchożăwă], хоро́шему, в ры́жем, с му́жем, пти́цей, ку́цему, гля́нцевых (tutaj е = а).
• Obocznie dźwięk [ă] w niektórych końcówkach po spółgłosce miękkiej: ка́мнем, учи́телем, пла́чем.
• Obocznie połączenie [jă] w niektórych końcówkach po ь, ъ: бра́тьев, сту́льев, су́чьев.
• Dźwięk [ə] po spółgłosce miękkiej: переведена́ [p′ər′əw′əd′ĕna], перенесу́, весели́ть, дереве́нь, бегово́й, седова́т, челове́к, теплова́тый, зе́лень, лесово́з, вы́веска, вы́беру, вы́лезу, вы́чет, па́лец, оле́ней, сосе́дей, ка́плей, ба́ней, ту́чей, ро́щей, краси́вее, угрю́мее, ста́нешь, бу́дешь, пла́чешь, ста́нет, ста́нем, ста́нете, бу́дете.
• Połączenie [jə] na początku wyrazu: ездово́й, егоза́, Елизаве́та, европе́йский.

Litera о oznacza dźwięk [ă]:

• Po twardej spółgłosce: молодо́й, полево́д, дорогова́т, толокно́, голова́, хорошо́, костяно́й, водяно́й, у́зок, на́ дом, за до́мом, вы́нос, вы́брос, го́лову, на́ голову (tutaj о = а).

Litera я oznacza [ə], [jə], [ă]:

• Dźwięk [ə] po spółgłosce miękkiej: мясника́, пятачо́к, рябова́т, тяжелова́т [t′əżəławat], вы́рядить, па́мять, че́лядь, при́няты, вы́глянул, вы́гляни, вы́тянул, вы́клянчил (tutaj я = е).
• Połączenie [jə] na początku wyrazu: ястребо́к, ятага́н, ярлыка́, ярово́й (tutaj я = е).
• Obocznie dźwięk [ă] w niektórych końcówkach po spółgłosce miękkiej: ка́плям, ка́плями, ка́плях, при́нят, ку́рят, но́сят.
• Obocznie połączenie [jă] w niektórych końcówkach po ь, ъ: коло́сьям, коло́сьями.

Zasady wymowy liter samogłoskowych (а, е, о, я)

Sylaba nieakcentowana końcowa otwarta

Litera а oznacza dźwięk [â] ~ [ă]:

• Po twardej spółgłosce: ра́ма, коро́ва, о́кна, де́ла, ко́жа, лу́жа, ку́рица.
• Po ч, щ: ку́ча, ро́ща, пла́ча.

Litera е oznacza [ŷ], [î] ~ [ə], [jî] ~ [jə], [â] ~ [ă], [jâ] ~ [jă]:

• Dźwięk [ŷ] po ж, ц, ш: на су́ше, в ло́же, на пля́же, о му́же, в ме́сяце, на у́лице, по ко́же, ти́ше, то́ньше, ме́ньше, вы́ше, су́ше, бли́же, ху́же.
• Dźwięk [î] ~ [ə] po spółgłosce miękkiej: армя́не, горожа́не, к ня́не, по ка́пле, в до́ме, в по́ле, на се́не, к рабо́те, в ба́не, в ро́ще, деше́вле, бога́че, ста́нете, бу́дете, ста́ньте, бу́дьте, пла́чьте, купи́те, клади́те.
• Połączenie [jî] ~ [jə] po samogłosce: краси́вее, угрю́мее.
• Obocznie czasami dźwięk [â] ~ [ă] po ж, ц, ш: похо́же.
• Obocznie czasami dźwięk [â] ~ [ă] po spółgłosce miękkiej: мо́ре, по́ле.
• Obocznie czasami połączenie [jâ] ~ [jă] po samogłosce: зло́е, друго́е, ста́рое, до́брое, дво́е, тро́е.
• Obocznie czasami połączenie [jâ] ~ [jă] po ь, ъ: бара́нье, пти́чье, сча́стье.

Litera о oznacza dźwięk [â] ~ [ă]:

• Po twardej spółgłosce: ма́сло, се́но, мно́го, де́ло, на́до (tutaj о = а).

Litera я oznacza [â] ~ [ă], [jâ] ~ [jă]:

• Dźwięk [â] ~ [ă] po spółgłosce miękkiej: ня́ня, ка́пля, ды́ня, мо́ря, по́ля, о́куня, и́мя, вре́мя, пла́мя, стре́мя, ви́дя, сего́дня.
• Połączenie [jâ] ~ [jă] po samogłosce: зна́я, друга́я, ста́рая, до́брая.
• Połączenie [jâ] ~ [jă] po ь, ъ: пе́рья, сту́лья, су́чья, бара́нья, пти́чья, вра́жья.

 

 

Artykuł został opublikowany także na witrynie autora pod adresem http://grzegorj.5v.pl/lingwpl/rosyjski.html