Klucze do zdobycia wiedzy o sobie i świecie znajdują się w baśniach.
Wznowienie książki Brunona Bettelheima „Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni” w Wydawnictwie W.A.B. w serii „z wagą” daje sposobność sięgnięcia do cennego źródła poznania siebie i innych ludzi. Zbiór prac psychologicznych uczonego, który zebrał doświadczenia życiowe jako więzień w obozie koncentracyjnym oraz w terapii z dziećmi psychotycznymi, to materiał, uświadamiający podstawowe aspekty ludzkiego życia.
Jak wskazuje tłumaczka, a zarazem autorka wprowadzenia i posłowia, Danuta Danek, książka Bettelheima ujawnia prawdy elementarne, niezbędne do tego, by mądrze kształtować życie. Z tego też powodu nazywa ją „elementarzem człowieczym” – podręcznikiem, zawierającym wiedzę psychologiczną dla każdego człowieka. Ta wiedza umożliwia rozwój osobowości w kierunku sukcesu niezależnie od okoliczności zewnętrznych.
W pewnym stopniu zdumiewającym odkryciem może być założenie autora, że człowiek uzyskuje własne oblicze – a więc poczucie własnej wartości, silną autonomię, zapewniającą harmonię wewnętrzną, wolę życia, zdolność utrzymywania więzi z innymi za sprawą baśni. Chodzi przecież o opowieści, kryjące fantastyczne postacie i przedmioty, zawierające magiczne możliwości, jakich człowiek nie doświadcza w świecie realnym. A jednak to właśnie one uczą „prawd wewnętrznych człowieka”.
Tezy Bettelheima, jak podkreśla Danuta Danek, nie zostały wysnute z fantazji, ale powstały w wyniku przeżyć, przemyśleń, badań i działań. Obcowanie z rzeczywistością obozu koncentracyjnego oraz dziećmi cierpiącymi na choroby psychiczne zbliżyło autora do pierwotnej, najgłębszej istoty jednostki ludzkiej – podświadomości. Jak pisze autorka eseju końcowego, „umożliwiło mu wniknięcie w głęboko ukryte, nierozpoznawane dotąd warstwy natury ludzkiej”.
Ciekawostkę stanowi fakt, że jedna z rozpraw Bettelheima, poprzedzająca książkę o znaczeniu baśni, a dotycząca zachowania własnego „ja” w społeczności dehumanizującej, nie mogła początkowo ukazać się drukiem ze względu na opór środowiska kultury. Odrzucana przez redakcje z powodu jej zawartości treściowej – „nie do zaakceptowania” – ukazała się w 1943 r., po czym stała się pod koniec wojny obowiązkowym podręcznikiem dla funkcjonariuszy rządowych, przywracających ład społeczny na terenie Niemiec. Ta rozprawa, ukazująca, jak zachodzi dezintegracja osobowości człowieka z warunkach obozowych, uświadamia, jak istotne jest dla człowieka własne oblicze – autonomiczne wnętrze, pozwalające przetrwać jednostce w ekstremalnych sytuacjach. Późniejsza książka „Cudowne i pożyteczne”, opublikowana w 1975 r., dotyczy normalnego rozwoju dzieci, niemniej wyrasta z tych doświadczeń. W niej zawarta jest wiedza, jak uzyskać własną autonomię.
Na czym polega doniosły wpływ baśni na wytworzenie osobistej tarczy człowieka, czyli autentycznego, niezależnego „ja”, chroniącego przed wytrąceniem z podstawowych ludzkich wartości? Przedstawiona została w książce analiza zjawiska oddziaływania baśni na osobowość w związku z wczesnym przeżywaniem przez człowieka swojej kondycji egzystencjalnej. Uwidacznia ona, że nie sposób nie uznać trwałych wartości baśni w kształtowaniu wyobraźni i fantazji. Jednak jej znaczenie jest głębsze. Baśnie wyrosły z fantazji pierwotnego człowieka, jego doświadczeń, tęsknot egzystencjalnych za pięknem, dobrem i sprawiedliwością. Dzięki nim człowiek staje się zatem człowiekiem poprzez przyswojenie osiągnięć kulturowych ludzkości.
Według Bettelheima baśń ofiarowuje dziecku takie obszary wyobraźniowe, których nie odkryłoby samo. Wytwarza ona postawę twórczą. Forma i struktura baśni poddają dziecku obrazy, z których może korzystać, kształtując własne fantazje na jawie, przez co może też nadawać lepszy kierunek swemu życiu. Bez baśni niemożliwe byłoby dokonywanie odkryć i wynalazków.
---
Bruno Bettelheim, Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni, przełożyła, wprowadzeniem i posłowiem opatrzyła Danuta Danek, wyd. III, Wydawnictwo W.A.B., seria „z wagą”, Warszawa 2010, s. 542.