Koncepcje pochodzenia Słowian

Wstępna część artykułu o pochodzeniu Słowian porusza ważne kwestie, na które należy zwrócić uwagę jeszcze przed zapoznaniem się z jego częścią zasadniczą. Powstała ona jako odpowiedź na różnorakie komentarze nadsyłane autorowi pocztą elektroniczną. Jej głównym zadaniem jest sprecyzowanie problemu poruszonego w części zasadniczej, który, jak się okazuje, może być rozumiany w rozmaity sposób.

Dwie hipotezy

Gdy czytamy różnego rodzaju opracowania wydane w Polsce i poświęcone problemowi pochodzenia Słowian, możemy odnieść (mylne) wrażenie, że w nauce istnieją na ten temat jedynie dwie, ostro przeciwstawiane sobie hipotezy.

Według pierwszej z nich, zwanej (u nas) hipotezą autochtoniczną, Słowianie „odwiecznie” zamieszkują tereny w dorzeczu Wisły i Odry, a więc na terenie obecnej Polski (a przynajmniej są pierwszym ludem indoeuropejskim na tym obszarze), przy czym w niektórych wersjach wspomina się tu także dodatkowo o terenach położonych bardziej na wschód, nie nadając im jednak nadrzędnego znaczenia. Skrajna wersja hipotezy autochtonicznej, lansowana przez znanego acz nieco kontrowersyjnego lingwistę Witolda Mańczaka, umieszcza nawet na terenie Polski praojczyznę Indoeuropejczyków.

Drugi pogląd, zwany hipotezą allochtoniczną, głosi, że praojczyzna Słowian leżała na wschodzie (zwykle mówi się o środkowym Podnieprzu) i że na tereny Polski przybyli oni dopiero około roku 500 n.e.

Warto zdać sobie sprawę, że spór autochtonistów z allochtonistami, toczony nie tylko w kręgach profesjonalistów i wciąż wywołujący niezłe emocje na pewnych forach internetowych, nie jest tak naprawdę sporem czysto naukowym (i najczęściej nie jest takim w ogóle). Jego korzenie tkwią w końcowych latach wieku XIX. Wówczas to działał pewien skądinąd wybitny archeolog, zgermanizowany Mazur, Gustaf Kossinna, który stał się przyczyną kłótni toczonych od ponad wieku.

Kossinna był twórcą archeologii osadniczej. Uważał, że stosunki etniczne znajdują proste odbicie w kulturze materialnej, a zasięg poszczególnych kultur archeologicznych odpowiada istniejącym w przeszłości granicom etnicznym. Na podstawie swoich badań uczony doszedł do wniosku (1895), że osadnictwo germańskie na terenach Polski i Czech było wcześniejsze niż osadnictwo słowiańskie. Niestety, oprócz warstwy merytorycznej w swojej hipotezie umieścił niepotrzebnie duży ładunek emocjonalny, używając sugestywnych sformułowań nielicujących z etosem człowieka nauki. Twierdził bowiem, że w czasach, gdy Germanie zasiedlali znaczne obszary Europy i wytworzyli bogatą cywilizację w dużym stopniu niezależną od wpływów rzymskich i greckich, Prasłowianie wciąż zamieszkiwali bagna Prypeci, pozostając ludem biednym i prymitywnym, odciętym od wszelkich form wyższej kultury. I dopiero w VI wieku n.e., gdy wędrówka ludów i upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego zmieniły stosunki polityczne i etniczne w Europie, Słowianie wykorzystali sytuację i rozprzestrzenili się ku wschodowi, południu i zachodowi, zajmując dawne ziemie germańskie aż po Łabę, a nawet nieco dalej.

Archeolog uwikłał się przy tym niepotrzebnie (choć być może świadomie) w politykę i ideologię. Swoje twierdzenia podporządkował bowiem niemieckiej idei narodowej, która miała uzasadniać roszczenia terytorialne tego kraju wysuwane wobec sąsiadów – Czechosłowacji i Polski. Dowodził, że skoro Germanie zamieszkiwali Pomorze i Wielkopolskę już w epoce brązu, to tereny te należą się Niemcom. Poglądy takie przejęli później ochoczo naziści z Hitlerem na czele.

Twierdzeniom Kossinny przeciwstawił się ostro jego uczeń, twórca poznańskiej szkoły archeologicznej, Józef Kostrzewski. Niestety, podstawą sporu obu uczonych nie były ustalenia nauki, ale raczej skrajnie odmienne postawy ideologiczne, całkowicie zrozumiałe w ówczesnej sytuacji politycznej. Kostrzewski nie mógł zaakceptować zasadności roszczeń terytorialnych, i dlatego w odpowiedzi na twierdzenia o słowiańskich małpoludach znad Prypeci przedstawił hipotezę autochtoniczną zakładającą historyczną ciągłość osadnictwa słowiańskiego na terenie Polski od czasów najdawniejszych. Hipotezę tę przez lata popierano u nas głównie z przyczyn politycznych.

Jak zatem widać, przynajmniej historyczna podstawa sporu allochtonistów z autochtonistami ma wymiar raczej emocjonalny i ideologiczny niż naukowy. Przed zagłębieniem się w szczegóły należy sobie przede wszystkim uświadomić, jak bardzo śmieszne są obawy przed rzekomymi skutkami tej dyskusji. Brzmi to niewiarygodnie, ale nawet dziś, na początku XXI wieku, są ludzie, którzy naiwnie sądzą, że potwierdzenie ustaleń Kossinny odnośnie stosunków etnicznych na terenach dzisiejszej zachodniej Polski w starożytności rzeczywiście skutkowałoby prawem jakiegoś innego narodu do wypędzenia Polaków z tych ziem. Co gorsza, docieranie do prawdy naukowej jest utrudnione, ponieważ ludzie, którzy ulegają takim fobiom, porównywalnym jedynie z najczarniejszymi średniowiecznymi zabobonami, wytykają innym brak patriotyzmu czy pogardę dla interesu narodowego.

Autor niniejszego artykułu uważa, że należy zdecydowanie odciąć się od wszystkiego, co wiąże się z ideologią i narodowymi kompleksami, okazywanymi przez co niektórych. Koniecznie trzeba odrzucić wszystkie ubarwienia Kossinny i jego naśladowców, wykorzystywane w celu propagowania nazizmu, nacjonalizmu i rasizmu. Ewentualne roszczenia oparte na fakcie, że jacyś ludzie mieszkający kiedyś na jakimś terenie posługiwali się akurat tym językiem, a nie innym, są również śmieszne, naiwne, a nawet karygodne, a już na pewno nie mają nic wspólnego z nauką. W dzisiejszych czasach zamiast przypominać i rozbudzać dawne nacjonalizmy należy raczej dążyć do ich zatarcia, jesteśmy dziś przecież nie tylko Polakami, ale i Europejczykami, i to powinno nas zbliżać do sąsiadów, a nie od nich oddalać.

W każdym ludzkim działaniu wymagany jest jednak umiar i rozsądek. Nie należy więc nadmiernie kierować się emocjami i bezkrytycznie odrzucać wszystkiego tylko dlatego, że ktoś w swoich wywodach wykroczył poza granice nauki i wstąpił na grunt ideologii. Kossinna niewątpliwie posunął się w swoich wywodach za daleko – ale czy to musi od razu oznaczać, że mylił się we wszystkim? I co z tego, że jego teza o zasadności roszczeń terytorialnych z uwagi na taką czy inną przeszłość jest dziś śmieszna i nie mieści się w granicach postępowania naukowca. Czy to zaraz musi oznaczać, że należy także odrzucić inne jego twierdzenia?

Tego rodzaju nieuzasadnione uogólnienie niestety zdarza się częściej niż ktokolwiek mógłby przypuszczać, choć przecież każdy co bardziej rozumny człowiek musi przyznać, że wystawia ono fatalne świadectwo zdolnościom rozumowania tego, kto uogólnień takich się dopuszcza. Są jednak tacy, którzy umiejętnie potrafią wykorzystywać emocje ludzkie, i forsują własne, często niezbyt mądre poglądy, dyskredytując wszystko, co osiągnął Kossinna i jemu podobni. I co najgorsze, znajdują posłuch.

I tak, dziś wielu archeologów odrzuca – nawet wbrew oczywistym faktom – twierdzenie o związku między granicami kultur archeologicznych i zasięgami etnosów, a swój sceptycyzm uzasadnia tym, że przecież takie twierdzenie wysnuł uczony, który okazał się rasistą. Tym samym faktycznie przyjmuje się, że rasista musi się mylić w każdej sprawie, w której zabiera głos, choćby nie miała ona z rasizmem nic wspólnego. Nie ma w tym rozumowaniu jakiejkolwiek logiki, są tylko niezdrowe emocje, niezrozumiałe dla kogoś, kto właśnie logikę sobie ceni.

Niestety, na bardzo podobnej zasadzie postępuje jakże wielu zwolenników autochtonizmu. Ludzi tych nie interesują tak naprawdę fakty. Dla nich ważne jest to, że jakiś Niemiec był allochtonistą, a pewien polski uczony obronił się przed tym wrogim narodu, ogłaszając hipotezę autochtoniczną. Argumenty obu panów nie są istotne, bo wiadomo, kto miał rację. Kto musiał mieć rację. Z uwagi na ważne względy społeczne, na interes narodowy.

W tym artykule Czytelnik nie znajdzie nawet śladów takiego podejścia, z pozoru wzniosłego i patriotycznego, a tak naprawdę nienaukowego, prymitywnego i prostackiego. Poza tym koniecznym wstępem nie będą tu omawiane ideologie ani spory polityczne, interesować nas za to będą wyłącznie rzeczowe argumenty. Nie chodzi bowiem o to, by podbudować swoją pozycję czy uzasadnić swoje narodowe racje, ale o to, by dociec prawdy.

Zanim jednak dokonamy analizy argumentów, na które powołują się zwolennicy obu hipotez, a także zanim zapoznamy się z poglądami odmiennymi od tych dwóch znanych skrajności, musimy zastanowić się nad tym, czy problem, którym mamy się zajmować, jest postawiony dostatecznie jasno i precyzyjnie.

Etnos

Przedmiotem dalszych rozważań są zagadnienia związane z etnogenezą Słowian. Pod terminem etnogeneza rozumiemy proces wyodrębniania się i kształtowania etnosów czyli grup etnicznych. W szerokim znaczeniu pojęcie to obejmuje narody, plemiona, mniejszości narodowe, a więc zarówno całe społeczeństwa, jak i ich części, tworzące wyróżniające się zbiorowości. Słowianie są oczywiście również przykładem etnosu.

Problem, czym jest a czym nie jest etnos, został zaprezentowany w innym artykule. Tu krótko tylko przypomnimy, że najważniejszą cechą każdej grupy ludzkiej, którą możemy określić jako etnos, jest świadomość jej wewnętrznej jedności i jednocześnie jego odrębności od grup sąsiednich. Świadomość ta cechuje członków danej grupy etnicznej, grupa ta jest odrębna od innych grup także w oczach innych ludzi.

Dalszymi i mniej doskonałymi kryteriami odrębności etnicznej są kultura materialna i duchowa (w tym język), a także poczucie wspólnych losów i wspólnej genealogii (co jednak wcale nie przekłada się na wspólnotę genetyczną).

Etnosy stanowią zbiory jednostek, które nie muszą być rozłączne, bywa też tak, że jeden etnos stanowi część innego, szerszego. Ktoś może czuć się bowiem jednocześnie np. Brytyjczykiem i Irlandczykiem, Rosjaninem i Ukraińcem, albo Polakiem i Słowianinem.

Zakładamy tutaj, że w przeszłości istniał okres, w którym:

• Słowianie zdawali sobie sprawę z tego, że należą do jednej grupy,
• Słowianie dostrzegali swoją odrębność od innych ludów, np. od Germanów,
• Słowianie byli postrzegani przez Germanów, Greków itd. jako jednolita, odrębna grupa etniczna.

Warto w tym miejscu podkreślić kilka rzeczy dla uniknięcia nieporozumień. Otóż po pierwsze, założenie takie nie jest wcale spekulatywne i nie powinno budzić kontrowersji, gdyż przynajmniej częściowo potwierdzają je źródła historyczne, podkreślające jedność Słowian, a w każdym razie akcentujące ich odrębność od ludów ościennych. Po drugie, nie jest istotny dla przeprowadzanych tu rozważań stan świadomości etnicznej Słowian na początku XXI wieku. Z pewnością dla wielu jednostek jest oczywista dziś zarówno przynależność do grupy węższej, np. Polaków, jak i do grupy szerszej – Słowian. Problem ten nas tu jednak nie interesuje. Zakładamy jedynie, że świadomość przynależności do grupy Słowian istniała również w przeszłości, i to wyraźniej niż dziś.

Bardzo ważne jest także spostrzeżenie, że granice etnosu wyznacza przede wszystkim świadomość ludzi, a inne czynniki odgrywają co najwyżej pomocniczą rolę. I tak, granice etnosu pokrywają się często z granicami językowymi. Język spaja ludzi w naród (lub inny rodzaj grupy etnicznej), gdyż umożliwia wymianę myśli między członkami tegoż narodu. Członkowie danej grupy etnicznej mogą się więc łatwo porozumieć ze sobą, istnieje natomiast bariera komunikacyjna pomiędzy ludźmi należącymi do różnych grup etnicznych używających różnych języków.

A jednak mogą istnieć wielojęzyczne grupy etniczne, jak Belgowie czy Szwajcarzy. Zwykle jest bowiem tak, że Belg mówiący po flamandzku (niderlandzku) odczuwa zwykle łączność z Belgiem mówiącym po walońsku (francusku), nawet jeśli każdy z nich zachowuje świadomość przynależności do mniejszych grup, odpowiednio Flamandów i Walonów. Warto jednak przypomnieć, że obie grupy cechuje też mniej lub bardziej otwarty konflikt, zażegnywany, z różnym skutkiem, przez polityków. Etnos Belgów, o ile w ogóle można mówić o takim, stwarza więc wrażenie nieco sztucznego. Świadomość odrębności etnicznej powszechna jest z kolei wśród Austriaków, którzy używają przecież tego samego języka, co Niemcy.

Wśród Szwajcarów z kolei dominuje raczej coś, co można by nazwać wspólnotą z rozsądku, a czynnikiem łączącym, poza poczuciem wspólnoty państwej, jest też chęć wyodrębnienia się od Włochów, Francuzów czy Niemców. Zwłaszcza Szwajcarzy niemieccy (mówiący na co dzień językiem szwajcarskim – obecnie przeważa pogląd, że Schwyz jest językiem odrębnym od niemieckiego, a nie jego dialektem) chlubią się odrębnością od Niemców, i podobnie świadomość odrębności etnicznej powszechna jest wśród Austriaków, którzy używają przecież tego samego języka, co Niemcy. Nie wolno jednak zapominać, że i niemieccy Szwajcarzy, i Austriacy czują też przynależność do szeroko rozumianego etnosu Niemców, którego granice wyznacza język. Odrębność podgrupy nie wyklucza bowiem nieco luźniejszej wspólnoty w obrębie grupy nadrzędnej.

Przykłady te dowodzą, że język odgrywa jednak wielką rolę jako wyznacznik granic etnosów, choć nie jest ich wyznacznikiem absolutnym. Pomijając już nawet wątpliwości co do zwartości etnosów Szwajcarów czy Belgów, warto też zwrócić uwagę, że próbując ustalić kryteria odrębności etnicznej, jednak nawet w takich przypadkach operuje się pojęciem „język”. Belg może bowiem mówić po francusku (walońsku) lub niderlandzku (flamandzku), ale już raczej nie po japońsku. Szwajcar mówi po szwajcarsku (obecnie przeważa pogląd, że Schwyz jest językiem odrębnym od niemieckiego), włosku, francusku lub retoromańsku, jest jednak mało prawdopodobne, aby za Szwajcara uznano osobę używającą na co dzień języka suahili. Nawet osoba mówiąca po niemiecku, ale nie po szwajcarsku, także nie zmieści się w definicji Szwajcara.

Można więc zaryzykować stwierdzenie, że właściwe etnosy są jednak wspólnotami wyróżnionymi ze względu na wspólny język. Różne etnosy mogą przy tym posługiwać się tym samym językiem (albo jego różnymi dialektami), i dobrym przykładem na to są Austriacy i Niemcy (z Niemiec), co implikuje przynależność do etnosu nadrzędnego (który ma często odrębną nazwę, np. Francuzi i Walonowie określają łącznie samych siebie mianem Frankofonów). Nie jest natomiast możliwe, by właściwy etnos obejmował grupy, które nie mogą się ze sobą porozumieć. Pamiętajmy, że określanie Belgów czy Szwajcarów (a także Hiszpanów!) mianem etnosów jest jednak dość umowne. Właściwie nie są to etnosy, ale wspólnoty wieloetniczne.

Granice etnosu pokrywają się często z granicami kulturowymi, a więc z granicami stylów w kulturze materialnej, z granicami religii, obyczajów itd. Wydaje się na przykład, że to kultura, w tym wypadku silnie związana z religią, jest najważniejszą różnicą między Serbami a Chorwatami. Z drugiej jednak strony znamy wiele przykładów, gdy wyraźna odrębność kulturowa nie przeszkadza ludziom identyfikować się z jedną i tą samą grupą etniczną.

W końcu granice etnosu wyznaczają granice historyczne, a więc wiedza o pochodzeniu od wspólnego przodka, świadomość wspólnej historii, wspólne poczucie prawa do zajmowania określonego terytorium itp. Wydaje się jednak, że ten aspekt jest często zaledwie pochodną świadomości przynależności do grupy, np. Polak może uważać się za potomka mitycznego Lecha tylko dlatego, że czuje się Polakiem (a nie odwrotnie, tj. nie jest tak, że ma pewność, że rzeczywiście jest potomkiem Lecha i na tej podstawie może czuć się Polakiem).

Ostatnio nastała moda na szukanie granic etnosów poprzez analizę cech genetycznych lub antropologicznych. Niestety, przy rozważaniach tego rodzaju zapomina się najczęściej o tym, że ludzie rozmnażają się płciowo, a więc o tym, że każdy człowiek ma dwoje rodziców, a nie tylko jednego, i nie zawsze oboje rodzice odczuwają przynależność do tej samej grupy etnicznej. Jak zaś wiadomo z elementarnego kursu genetyki, cechy ludzi dziedziczone są zarówno po matce, jak i po ojcu. Zauważmy także, że o ile dwaj bracia mają oboje rodziców takich samych, to jednak synowie tych dwóch braci (kuzyni) mają na ogół tylko 50% wspólnych przodków w drugim pokoleniu (każdy z nich ma łącznie 4 dziadków, z czego tylko 2 jest wspólnych dla obu). Wnukowie tych braci mają zaś jedynie 25% wspólnych przodków w trzecim pokoleniu (mają oni po 8 pradziadków, w tym tylko 2 wspólnych dla wszystkich). Dlatego właśnie nie powinna nikogo dziwić różnica wyglądu przeciętnego Bułgara i przeciętnego Polaka, którzy choć mają wspólnych słowiańskich przodków, to jednak ich odsetek, wśród wszystkich ich przodków, jest prawdopodobnie niezwykle mały. I dlatego też badania, mające na celu prześledzić przeszłość Słowian w oparciu o ich cechy fizyczne czy genetyczne, muszą wzbudzać poważne wątpliwości natury metodologicznej.

Nazywanie grup etnicznych (czy wprost: narodów) populacjami jest przykładem mieszania elementarnych pojęć, być może dopuszczalnego w publicystyce, ale karygodnego w nauce. Niestety, istnieją pewni teoretyzujący biologowie, zdający się nie rozumieć pojęcia „etnos” i utożsamiający je z nieprecyzyjnie użytym określeniem „populacja”. Otóż populacja jest grupą takich osobników danego gatunku, które krzyżują się niemal wyłącznie z osobnikami należącymi do tej samej grupy. Grupy etniczne nie są więc populacjami, bo odsetek dzieci ze związków członków jednej grupy z członkami innej grupy zawsze był i jest zbyt znaczący, by go ignorować. Czy zatem mamy prawo używać pojęcia „populacja Słowian”? Czy rzeczywiście jakikolwiek naród stanowi układ na tyle przymknięty, aby móc bez zastrzeżeń przyrównywać go do populacji w sensie, w jakim terminu tego używa się w biologii?

Często jest tak, że wzmiankowane domieszki wręcz dominują w danej grupie etnicznej, dlatego właśnie przeciętny Bułgar zawdzięcza swoją fizjonomię, a zapewne i genetykę, przede wszystkim swoim przodkom niesłowiańskim: miejscowym bałkańskim (np. Trakom) i nieindoeuropejskim (turkijskim Bułgarom). Natomiast fizyczne cechy odziedziczone po przodkach słowiańskich są dzięki tym domieszkom głęboko schowane lub wręcz nieobecne. Innymi słowy, należy zastanowić się, czy w ogóle istnieją granice biologiczne (genetyczne, fizyczno-antropologiczne) poszczególnych grup etnicznych, w tym Słowian.

A zatem, dzieje ludzi w wymiarze:

• biologicznym,
• języka,
• innych form kultury duchowej,
• kultury materialnej.

mogą, ale nie muszą być zbieżne. Warto zwrócić uwagę na to, jakie miejsce zajmują dane biologiczne w hierarchii czynników, które wyznaczają granice etnosów. W każdym razie nie powinno już nikogo dziwić, dlaczego w niniejszym artykule fakty z dziedziny antropologii fizycznej i genetyki nie znalazły się w centrum rozważań.

Etnogeneza

Z dotychczasowych rozważań wynika, że badając problem pochodzenia jakiejkolwiek grupy etnicznej, a więc także i Słowian, nie wolno zapominać, że granice tej grupy wyznacza przede wszystkim świadomość ludzka. Powoduje to znaczne komplikacje: nie ma właściwe metody badania, jaka była świadomość ludzka w przeszłości. Próbując odpowiedzieć na pytanie, skąd się wzięli Słowianie, musielibyśmy poznać pełną historię tego terminu, tj. dowiedzieć się, jacy ludzie w danym okresie uważali się za Słowian i jacy ludzie byli za Słowian uważani. Niestety, nawet w odniesieniu do epoki historycznej, w której istniały źródła pisane, nasza wiedza na ten temat jest bardzo skąpa. W odniesieniu zaś do okresu przed pojawieniem się dokumentów pisanych możemy posługiwać się właściwe jedynie spekulacjami. Co gorsza, nie ma nawet szans na to, aby w przyszłości ktokolwiek uchylił tę zasłonę tajemnicy, chyba że opracuje sposób podróżowania w czasie.

Zamiast więc zajmować się historią świadomości odrębności etnicznej Słowian, o której powiedzieć możemy bardzo niewiele, skoncentrujmy się na badaniu historii przejawów tejże odrębności. Jak wspomnieliśmy wyżej, najważniejszym spośród nich jest język, nieco mniej wiarygodnym jest kultura materialna (i zupełnie niewiarygodnym są różnice genetyczne). Innymi słowy, zamiast próbować odpowiadać na pytanie, skąd się wzięli Słowianie, które jest nieprecyzyjne i na które nie mamy szans udzielić odpowiedzi z braku danych, postarajmy się skoncentrować na próbach ustosunkowania się do następujących kwestii:

• gdzie kiedyś mieszkali ludzie mówiący językiem, z którego rozwinęły się obecne języki słowiańskie,
• gdzie ma swoje źródła kultura materialna historycznych Słowian.

Będziemy natomiast unikać zagłębiania się w genetykę czy antropometrię, z uwagi na omówione wyżej trzy fakty:

• fakt posiadania przez współczesnych Słowian przodków, wśród których wielu jest niesłowiańskich,
• fakt, że ci niesłowiańscy przodkowie mają znaczny, a nawet decydujący udział w składzie genotypowym i fenotypowym Słowian,
• fakt, że wnioski z badań genetycznych i antropometrycznych nie pomogą nam w znalezieniu odpowiedzi na żadne z dwóch konkretnych pytań o rodowód ludzi mówiących niegdyś językiem słowiańskim i o rodowód kultury materialnej przypisywanej Słowianom – a właśnie te dwa elementy, a nie właściwości biologiczne, uznaliśmy wyżej za najbardziej istotne przejawy odrębności etnicznej Słowian.

W okolicach znanej z produkcji sera miejscowości Cheddar (region Bristolu w Anglii) odkryto swego czasu mumię, z której udało się pobrać DNA do analizy. I cóż się okazało? Otóż nauczyciel historii w miejscowym liceum, Anglik, jest prawdopodobnie bezpośrednim potomkiem zmumifikowanego człowieka! Czy fakt ten uprawnia nas do stwierdzenia, że Anglicy są autochtonami na Wyspach Brytyjskich? Wydaje się to wątpliwe: Anglikiem mógł być jedynie jeden z wielu przodków tego człowieka (albo nawet żaden, a języka angielskiego jego przodkowie nauczyli się kilkaset lat temu, bo tym językiem mówili wszyscy inni wokół). A przecież ów nauczyciel to właśnie Anglików traktuje jako swój własny naród, a język angielski (a nie np. kornijski) jako swój język ojczysty. W jakim zaś języku mówił jego genetyczny przodek, Człowiek z Cheddar, możemy tylko zgadywać. Na pewno jednak nie był to język angielski.

I rzeczywiście, ze źródeł historycznych wiemy, że Anglicy nie zamieszkują okolic Cheddar odwiecznie. Poprzedzali ich jacyś P-Celtowie (Brytoni, Kornijczycy lub ich krewni), tych Q-Celtowie (Goidele, krewni Iryjczyków przed zepchnięciem ich przez Brytów do Irlandii), tych z kolei nieindoeuropejscy Kaledończycy i być może jeszcze szereg innych nacji. Narody się zmieniały, geny jednak zostały.

Archeolog David Miles w książce „The Tribes of Britain” (za: „Wiedza i Życie”, 11/2005, str. 12) uważa, że 80% genów białych Brytyjczyków pochodzi od plemion zamieszkujących Wyspy Brytyjskie od czasów epoki lodowcowej, a nie od Rzymian, Anglów, Sasów czy Wikingów. Zapewne też nie od Celtów i w ogóle nie od Indoeuropejczyków, którzy pojawili się tam stosunkowo niedawno. Nawet według skrytykowanego w innym miejscu Renfrewa, szukającego praojczyzny Indoeuropejczyków w Anatolii i bezpodstawnie wiążącego ich ekspansję z rozprzestrzenianiem się rolnictwa, indoeuropejskie geny przybyły na Wyspy długo po stopieniu się ostatnich fragmentów lądolodu. Mimo kompletnej językowej indoeuropeizacji ludności łączącej się z wyparciem dawnych, przedindoeuropejskich języków (jak zapewne piktyjski czy kaledoński), nie doszło wcale do wyparcia starych genów, a wręcz przeciwnie, geny przybyłe w czasie wielu migracji dziś stanowią zaledwie około 1/5 całej puli genetycznej Wyspiarzy.

Literatura (W. Mańczak, „Wieża Babel”, Ossolineum 1999) cytuje (za Diakonowem i Orszaninem) także inny interesujący przykład. Otóż praojczyzną ludów turkijskich był region Ałtaju. W sensie biologicznym przodkowie Turków byli „skośnoocy”, tzn. mieli cechy rasy (lub jak kto woli odmiany) „żółtej”. Do dziś cechy przodków zachowali np. Jakuci i inne ludy wschodnioturkijskie. W pewnym okresie dziejów doszło jednak do ekspansji Prototurków na zachód. Dotarli oni do Turkmenii, Azerbejdżanu, no i oczywiście do Anatolii. I cóż się okazuje? Tylko 51% dzisiejszych Kirgizów ma fałdę mongolską. Im dalej od praojczyzny, tym odsetek ten jest mniejszy: cecha ta występuje u 22% Kazachów, 11% Uzbeków i 6% Turkmenów. Wśród dzisiejszych Azerów ludzi „skośnookich”, których biologicznymi przodkami mogli być Prototurcy, jest zaledwie 2 procent. W Turcji zaś praktycznie nie ma mieszkańców z widoczną fałdą mongolską. Wygląda na to, że choć Turcy jako naród mają pochodzenie wschodnie, ałtajskie, to jednak w sensie biologicznym są zdecydowanymi autochtonami, Anatolijczykami. Pozostaje pytanie, czy fakt ten ma jakiekolwiek znaczenie dla tego, co określamy jako „naród turecki”.

Choćby tylko te przykłady pokazują, że oparcie pojęcia „naród” o kryteria biologiczne jest najgorszym z możliwych rozwiązań, a korelacja danych biologicznych i językowych jest znikoma. Ponadto płynie z nich ciekawy, acz oczywisty wniosek, że nasi językowi przodkowie przed rokiem 500 n.e. mogli zamieszkiwać na przykład tereny Ukrainy, ale jest przy tym również możliwe i prawdopodobne, że niektórzy inni nasi przodkowie (biologiczni, lub jak kto woli, genetyczni) zamieszkiwali wówczas tereny „Odrowiśla”, czyli dzisiejszej Polski. Fakt istnienia w jednej grupie ludzi genów różnego pochodzenia nie może dziwić. Przecież Słowianie zajmujący tereny zamieszkane uprzednio przez ludność należącą do innych etnosów nie wycinali jej w pień, tylko się z nią krzyżowali. Nawet w przypadku dokonywania krwawych najazdów zwycięzcy wojowie zabijali zapewne swoich męskich przeciwników, oszczędzali jednak kobiety i czynili je matkami swoich własnych dzieci. Ten właśnie mechanizm spowodował, że dziś Turcy niemal nie wykazują cech genetycznych swoich ałtajskich przodków. Stawia to w zupełnie innym świetle spór między autochtonistami, uważającymi tereny Polski za praojczyznę Słowian, a allochtonistami, szukającymi tejże praojczyzny na Ukrainie.

Podsumujmy zatem. Nieprawdziwy jest pogląd, że przybysze wyrzynali w pień autochtonów. Nieprawdziwy jest jednak także pogląd, lansowany ostatnio na przykład przez niektórych archeologów, że ludzie w ogóle się nie przemieszczali, a jedynie zapożyczali język i kulturę materialną od sąsiadów. Owszem, takie jednostkowe zdarzenia mogły zachodzić, ale jedynie jako wyjątki. W rzeczywistości prawie zawsze zmiana języka wiązała się z najazdem, przy czym niewielka grupa najeźdźców pozostawiała przy życiu znaczącą część tubylców, i narzucała im swój język i przynajmniej częściowo swoją kulturę.

Można w taki scenariusz wierzyć bądź nie. Klopot polega jednak na tym, że wszystkie znane przykłady go potwierdzają. Turcy, przybywszy do Anatolii, nie wycięli w pień zastanej ludności, ale po kilku wiekach całkowicie ją sturczyli – niewielka grupa przybyła ze wschodu narzuciła język i kulturę masom ludzi zamieszkujących Anatolię od tysiącleci.

Przed setkami lat na wyspy brytyjskie przybyły plemiona Anglów, Sasów i Jutów. Opanowali oni ziemie zamieszkane przez ludność celtycką, i w ciągu kilku stuleci całkowicie ją wynarodowili na wielkich obszarach (pozostały tylko góry Szkocji, Walia i przez jakiś czas Kornwalia, czyli tereny peryferyjne). Nie oznacza to, że cały celtycki naród został wymordowany w pień. Co więcej, z czasem Anglowie zdobyli przewagę nad Sasami i Jutami, i to właśnie z ich dialektu wywodzi się język angielski. A przecież nie oznacza to, że Sasi i Jutowie zostali wymordowani. Ale też nie oznacza to, że przejęli dialekt Anglów dobrowolnie, pod wpływem wewnętrznego impulsu. Irlandia też przez wieki stopniowo pozbywała się własnego języka, nie dlatego, że tamtejsi mieszkańcy tak bardzo zachwycili się angielskim, ale głównie dlatego, że niewielka grupa Anglików zaczęła nimi rządzić. Zatem i w tym wypadku naśladownictwo czy eksport języka i kultury były jednak związane z najazdem i przejęciem władzy.

Liczne plemiona indiańskie porzuciły swoje ojczyste języki nie dlatego, że tak bardzo spodobał im się angielski, ale dlatego, że ich narody zostały poddane władzy przybyszy zza oceanu. I znów – migracja była konieczna, ale też wycięcie autochtonów nie było konieczne. Wystarczyło ich zdominowanie, w tym wypadku akurat nie tylko kulturowe, ale także liczebne.

Wielu mieszkańców Niemiec mówi dziś po turecku nie dlatego, że postanowili zmienić język ojczysty, ale dlatego, że przyjechali z Turcji. Przyszłość pokaże, jak długo funkcjonować będą obok siebie przemieszane społeczności, z których jedna używa na co dzień tylko niemieckiego, za to druga tureckiego (wewnątrz grupy) i niemieckiego (przy kontaktach z innymi). Możliwe są dwa scenariusze: albo na pewnych obszarach niemiecki wyjdzie z użycia, wyparty przez turecki, przy czym na tych obszarach niemiecka mniejszość nauczy się tureckiego, i w końcu ich dzieci i wnuki zapomną języka ojczystego, albo też to dzieci i wnuki imigrantów ulegną presji języka dominującego i porzucą język ojczysty na rzecz niemieckiego. W każdym z tych scenariuszy konieczne są migracja i dominacja.

Sama obecność Francji w północnej Afryce, a tym bardziej sąsiedztwo z krajami arabskimi (przez Morze Śródziemne) nie wystarczyły, aby język arabski i arabska kultura pojawiły się na ulicach Paryża. Konieczna była jednak migracja, stosunkowo nieliczna w porównaniu z całkowitą ilością Frankofonów (ludności francuskojęzycznej). Także i w tym wypadku czas pokaże, co stanie się dalej, i kto kogo zdominuje.

Cudowne rozmnożenie

Szczegółowego wyjaśnienia wymaga także problem dyskutowany dalej w treści artykułu, który często podnoszony jest przez pewne osoby starające się zdyskredytować poglądy swoich przeciwników, które korzystają z twierdzeń przyjętych a priori, zapewne z braku sensownych argumentów. Otóż według Godłowskiego, zwolennika hipotezy allochtonicznej, w VI wieku na Ukrainie żyło 300 tys. Słowian. Łowmiański oszacował natomiast liczbę Słowian w XI wieku na 7 mln 285 tys. Zdaniem zwolenników hipotezy autochtonicznej, aby nastąpił taki przyrost liczebności, musieliby oni „rozmnażać się jak króliki”. Z drugiej strony, Kurnatowski szacuje liczbę Słowian w całej ich wschodniej i zachodniej niszy w VI wieku na 1 mln 600 tys., i wartość ta ma jego zdaniem uprawdopodobniać hipotezę autochtoniczną.

Musimy tu jednak zadać dwa kłopotliwe pytania:

1. Na ile wiarygodne jest szacowanie liczebności Słowian na Ukrainie w VI wieku na 300 tysięcy (jakie są podstawy tego szacunku)?
2. Czy ktoś mimo wszystko policzył, jak wielki musiałby być przyrost naturalny Słowian przy przyjęciu cytowanych szacunków?

Nie będziemy tu przedstawiać polemiki z przedstawionymi wyliczeniami i przyjmiemy je za prawdziwe. Skorzystamy natomiast ze znanego wzoru na procent składany, aby obliczyć przyrost naturalny Słowian na przestrzeni pięciuset lat:

A = a * rⁿ

gdzie:

• a – liczebność w roku 500 n.e.; a = 300 000;
• A – liczebność w roku 1000 n.e.; A = 7 285 000;
• n – ilość pokoleń;
• r oznacza 100% + x, gdzie x jest szukanym przyrostem naturalnym.

Przy założeniu, że średnia długość pokolenia wynosi 20 lat (to znaczy, w takim wieku rodziców rodziły się ich dzieci – dla okresu wczesnego średniowiecza założenie to nie sprawia wrażenia nieprawdopodobnego) otrzymujemy n = 25 pokoleń na przestrzeni 500 lat.

Mamy zatem:

7 285 000 = 300 000 * r²⁵
(dzielimy obie strony przez 1000 i logarytmujemy stronami)
log 7285 = log 300 + 25 * log r
25 * log r = 1,38531
log r = 0,0554
r = 1,14

co daje przyrost naturalny ok. 14% na pokolenie, czyli 0,7% lub 7‰ rocznie. Podobne obliczenia wykonane dla danych podanych przez Kurnatowskiego dają natomiast ok. 6% na pokolenie, czyli 0,3% lub 3‰ rocznie. Warto zestawić te dane np. z sytuacją w Irlandii w roku 2003, gdzie podobnie liczony przyrost naturalny wyniósł ponad 8‰. Znacznie wyższe wskaźniki obserwuje się współcześnie np. w Indiach czy Chinach – sięgają tam one 15‰. Nie chodzi tu przecież ani o kraje o nadmiernie wysokim poziomie życia, ani o kraje cierpiące na nadprodukcję żywności. Trudno też posądzać ich mieszkańców o masowe naśladowanie obyczajów godowych długouchych futrzaków.

Nie wydaje się więc, aby przyrost naturalny w wysokości 7‰ rocznie był do tego stopnia wysoki, aby usprawiedliwić zabawne aluzje do królików. Mimo to niektórzy biologowie zarzucają humanistom ignorancję w dziedzinie biologii populacji i dynamiki ludnościowej, podkreślając ich ważną rolę w badaniach etnogenetycznych. Twierdzą wręcz, że humaniści nie uprawiają rzetelnej nauki, a jedynie spekulują, i że w przeciwieństwie do nich jedynie nauki przyrodnicze są w stanie cokolwiek wyjaśnić. Co gorsza, humaniści wykazują jakoby karygodną beztroskę w mówieniu o ważnych sprawach społecznych, zapewne dlatego, że śmią podważać tezę o historycznym prawie Słowian do pewnych ziem, opartą na fakcie, że na ziemiach tych mieszkają oni odwiecznie. Czy dla dzisiejszego człowieka twierdzenie, że tereny Polski zamieszkiwali 1500 lat temu Germanie, rodzi jakiekolwiek konsekwencje? A czy nasze pobożne życzenie, abyśmy to my żyli tu „od zawsze” (od czasów Adama? ab urbe condita? a mundo creato?), ma służyć jako argument w dyskusji? Czyż zadaniem nauki nie jest stawianie czoła tego właśnie typu życzeniom?

A jeśli nawet komuś przyrost 7‰ wydaje się wciąż za wysoki, istnieją dalsze fakty, które pozwalają utrzymać w mocy hipotezę o ukraińskiej ojczyźnie Słowian. Rzecz w tym, że Słowianie wchłaniali w ciągu dziejów inne narody, jak na przykład turkijskich Bułgarów. Ostatnio archeologia dostarczyła dowodów współżycia napływających na ziemie polskie Słowian z resztkami germańskich Wandalów, którzy zostali tym sposobem zeslawizowani. Dla czasów nieco wcześniejszych wymienić tu można przypuszczalnie irańskich Sarmatów i italskich Wenetów, całkiem możliwy jest też udział Scytów, a w latach około 300–500 n.e. również części Gotów i innych plemion germańskich. A zatem nawet niezbyt wysoki przyrost naturalny Słowian mógł rzeczywiście być wystarczający, aby doprowadzić do znacznego zwiększenia ich liczebności w latach 500–1000 n.e., ponieważ asymilowali oni ludy, które zastawali na nowo zajmowanych terenach.

Ostatnio Z. Babik (Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich, Kraków 2001, s. 88) zwraca uwagę, że obliczenia Kurnatowskiego były obarczone potężnym błędem rachunkowym, dlatego jego szacunki dla Słowiańszczyzny w roku 500 n.e. były zdecydowanie zaniżone. Na podstawie własnych szacunków, opartych na rzetelnych podstawach, przyjmuje, że obszar Polski w roku 1350 n.e. zamieszkiwało około 2,5 miliona ludzi. Zakłada też maksymalną stopę przyrostu naturalnego wynoszącą 4‰. W rezultacie otrzymuje zaludnienie Polski w roku 500 n.e. na poziomie niecałych 85 tysięcy osób. Uwzględniając fakt, że całkowita liczebność Słowian w roku 500 n.e. szacowana na 300 tysięcy jest zaniżona, nie ma żadnych podstaw, by twierdzić, że Słowianie musieliby wykazywać niewiarygodnie wysokie tempo przyrostu naturalnego przy założeniu prawdziwości hipotezy allochtonicznej.

Dane biologiczne

Sugerowany przez niektóre dane antropologiczne autochtoniczny charakter ludności słowiańskiej nie stoi w sprzeczności z możliwością wschodniego rodowodu naszych językowych przodków. Dane tego rodzaju nie stanowią przecież dowodu, że ludność zamieszkująca tereny obecnej Polski w końcu starożytności używała języka słowiańskiego. W żaden sposób nie przeczą również możliwości wejścia owej ludności w skład słowiańskiego etnosu 25 pokoleń później. W jego ostatecznym uformowaniu się do ok. roku 1000 w znaczącym stopniu mogli bowiem wziąć udział przedsłowiańscy autochtoni, którzy pozostawili ślady w naszych genach i cechach fizycznych, obok śladów przyniesionych przez najeźdźców znad Dniepru. Warto w tym kontekście przypomnieć, że dane antropologii fizycznej dowodzą również miejscowego pochodzenia ludności zamieszkującej współczesną Turcję, mimo że historia informuje nas o ałtajskim rodowodzie Turków.

Czy jednak faktycznie dane biologiczne wskazują jednoznacznie na autochtoniczny charakter Słowian zamieszkujących „Odrowiśle”? Jak piszą parający się tym zagadnieniem autorzy, pod względem cech fizycznych „zarówno ludność kultury wielbarskiej, jak i czerniachowskiej wykazuje duże podobieństwo do ludności grupy masłomęckiej z Lubelszczyzny” (W. Kozak-Zychman, zob. tutaj). Również inne badania ludności Polski sugerują jej genetyczne podobieństwo do ludności Ukrainy i południowej Rosji. Jednak znaleziono także ślady wskazujące na powinowactwo z ludnością Półwyspu Iberyjskiego (związki tego rodzaju mogą sięgać aż do epoki eneolitu i mogą sugerować genetyczną łączność z przedindoeuropejską ludnością Europy). Wynikają z tego trzy wnioski, niezbyt zaskakujące dla tego, kto prześledził uważnie dotychczasowy wywód:

• Słowianie w swojej historii nie dbali o zachowanie „czystości rasowej” i mieszali się z innymi ludami,
• w słowiańskich genach możemy odszukać rozmaite ślady tej zawikłanej przeszłości,
• badania genetyczne nie są w stanie w żaden sposób pomóc w ustaleniu miejsca, gdzie w starożytności mieszkali ludzie mówiący językiem będącym przodkiem współczesnych języków słowiańskich.

Pewnym genetykom molekularnym wydaje się czasami, że ich ustalenia są bardziej wiarygodne od rezultatów osiągniętych w wyniku dociekań lingwistów, historyków i archeologów (i owe rezultaty określają wręcz mianem spekulacji). Tymczasem z przyczyn wyżej wymienionych to właśnie dane zebrane przez genetyków pozbawione są jakiejkolwiek wartości dla badań nad etnogenezą. Niezależnie od tego, co się sądzi o naukach humanistycznych, genetyka nie pomoże w rozwiązaniu kwestii pochodzenia np. Słowian czy Indoeuropejczyków.

Genetyka jest z pewnością pomocna w wyjaśnianiu takich zagadnień, jak okoliczności zasiedlenia Ameryki, i to zarówno w okresie przed Kolumbem, jak i po nim (np. w tym drugim zakresie badania genetyczne populacji współczesnych Amerykanów mogą pomóc, upraszczając sprawę, w ustaleniu odsetka osób proweniencji irlandzkiej czy polskiej). Te same badania nie mogą jednak objaśnić np. zasięgu języka angielskiego w Ameryce. Wiadomo, że jest to język ojczysty ludzi nie tylko pochodzenia brytyjskiego, ale i afrykańskiego czy polskiego. Językoznawcy nie interesuje, a etnologa może najwyżej zaciekawić, skąd wzięły się niebrytyjskie domieszki wśród badanego przez niego etnosu. Podobnie jest w kwestii pochodzenia Słowian czy Indoeuropejczyków: lingwistę czy etnologa zainteresuje przede wszystkim, skąd wywodzą się ci, którzy przynieśli indoeuropejski język. W genach nie jest przecież zapisane, jakim językiem mówili genetyczni przodkowie ludzi współczesnych. I dlatego badania genetyczne w określonych przypadkach nie są i nie mogą być pomocne w ustaleniu etnogenezy danego narodu. W podanym przykładzie badania te nie są w stanie w żaden sposób wyjaśnić, dlaczego Afroamerykanie mówią dziś po angielsku (a nie jakimś językiem bantu). Nie dowodzą one również afrykańskiego pochodzenia języka angielskiego. Podobnie stwierdzenie wśród Polaków np. elementów iberyjskich nie dowodzi jeszcze zachodniego pochodzenia języków słowiańskich, a stwierdzenie w populacji zachodniej Europy elementów genetycznych istniejących tam od 35 tysięcy lat nie dowodzi, że używane tam dziś języki pochodzą od języków używanych tam 35 tysięcy lat temu.

Model zakładający, że narody żyją w pełnej izolacji i że zachowują tak język, jak i cechy genetyczne swoich przodków, jest modelem nie tylko błędnym, ale wręcz naiwnym. W rzeczywistości zmiany genetyczne określonej populacji zachodzą zupełnie innymi drogami niż zmiany jej języka i świadomości etnicznej. Nikt rzecz jasna nie twierdzi, że genetyczna historia określonego obszaru nie jest ciekawym problemem badawczym, jest chyba jednak oczywiste, że problem ten nie ma nic wspólnego z badaniem etnogenezy.

Pewni słoweńscy pseudouczeni (o których szerzej w innym artykule) starają się udowodnić, że ich naród pochodzi od starożytnych Wenetów, w dodatku spokrewnionych jakoby z Etruskami. Niezależnie od chybionych metod, za pomocą których usiłują dowieść zbieżności między wymarłymi językami Wenetów i Etrusków a dzisiejszymi dialektami słoweńskimi, posługują się oni niebudzącym żadnych wątpliwości argumentem z dziedziny genetyki. Chodzi mianowicie o badania, zgodnie z którymi skład genetyczny ludności zamieszkującej obszar współczesnej Słowenii nie zmienił się od jakichś 7 tysięcy lat, a może nawet więcej. Jak to więc możliwe, że przodkowie Polaków (zgodnie z argumentacją genetyczną) przybyli ze wschodu, natomiast przodkowie pokrewnych im językowo Słoweńców (chyba nikt tego twierdzenia nie podważa) od co najmniej roku 5000 p.n.e. zamieszkują tereny, na których żyją i dzisiaj.

Interpretacja tych faktów jest banalna. Główny trzon ludności Słowenii może stanowić ludność zasiedziała tam od czasów zamierzchłych. Jednak język i „słowiańskość” Słoweńców nie mają z tym faktem nic wspólnego: stosunkowo niewielka grupa Słowian (co widać z badań genetycznych) przybyła na tamte tereny około roku 500 n.e. (tego genetyka raczej nie jest w stanie potwierdzić) i spowodowała zupełne wynarodowienie tubylców, tj. przyjęcie przez nich języka i kultury najeźdźców. Żadna inna hipoteza nie wytłumaczy ewidentnego pokrewieństwa językowego tego narodu z innymi narodami słowiańskimi. Nieistotny jest procentowy stosunek owych przybyszów do ludności zastanej – ważne, że to właśnie oni przynieśli swój język i kulturę, które przetrwały do dziś. To właśnie jednak dzięki tej nielicznej grupie Słoweńcy zyskali poczucie przynależności do narodów słowiańskich.

W badaniach etnogenetycznych ważne są więc dzieje języków, a nie poszczególnych ludzi. Badania genetyczne dowodzą podobno, że migrację ze wschodu na obszar dzisiejszej Słowenii można w ogóle zaniedbać. Badania językoznawcze dowodzą, że migracji tej zaniedbać nie sposób.

Jak doniósł jeden z respondentów, w poszukiwaniu praojczyzny Indoeuropejczyków pomocne ma być według niektórych badaczy badanie występowania mutacji M17 (Eu19) chromosomu Y. Okazuje się mianowicie, że w zachodniej części Europy mutacja ta jest rzadka, za to występuje licznie w Europie wschodniej. Ma ona mianowicie występować u 54% mieszkańców Ukrainy, 56% mieszkańców Polski i 60% mieszkańców Węgier. Mutację tę znaleziono także u ponad 45% mieszkańców północnych Indii (a dokładniej u Sindhów i Pantanów). Mutację M17 znaleziono wreszcie jakoby „u 80% Celtów” (Rosser i in., 2000).

Okazuje się, że ów respondent pomylił dane zawarte w cytowanej pracy, co jest zapewne skutkiem niekompatybilności oznaczeń haplotypów i mutacji w różnych źródłach. W rzeczywistości 81% badanych mieszkańców Irlandii (których nb. trudno nazywać Celtami, skoro większość z nich zapewne w ogóle nie zna celtyckiego języka iryjskiego i używa germańskiego angielskiego) reprezentuje haplogrupę HG1, oznaczaną też symbolem R1b. Jej wyznacznikiem jest mutacja M343. Występuje ona głównie w zachodniej Europie, wśród mieszkańców Wysp Brytyjskich, Francji i Hiszpanii, ale także w płn. Włoszech i Baszkirii, a poza tym w Czadzie i Kamerunie. Z mutacją M17 wyznaczającą haplogrupę R1a1 ma niewiele wspólnego.

Już choćby tylko pobieżna analiza tych danych pokazuje, że są one pozbawione wszelkiej wartości dla poszukiwań miejsca, z którego Indoeuropejczycy rozpoczęli swoje migracje. Z jednej bowiem strony wysoka częstotliwość mutacji M17 u niektórych ludów indyjskich i słowiańskich mogłaby sugerować ich bliskie pokrewieństwo, któremu przecież nie przeczą dane językoznawcze. Jednak w takim razie całkowicie niewytłumaczalny byłby wysoki odsetek tejże mutacji u Węgrów, którzy nie mają nic wspólnego ani ze Słowianami, ani z Hindusami, ani w ogóle z Indoeuropejczykami. Jeszcze bardziej tajemnicza byłaby rzekoma wysoka częstotliwość M17 wśród Celtów… W rzeczywistości spory odsetek M17 (nie mniej tajemniczy) występuje jedynie u mieszkańców Orkadów:

Warto w tym kontekście uświadomić sobie, że mimo położenia u wybrzeży północnej Szkocji Orkady były zamieszkane w przeszłości przez Piktów, a bezpośrednio potem przez Wikingów, a nie przez celtyckich Szkotów. Niezależnie od tego faktu, jeżeli rzeczywiście mutacja M17 miałaby być charakterystyczna dla Indoeuropejczyków, dlaczegóż brak jej niemal zupełnie w indoeuropejskiej przecież Europie zachodniej? I skąd wysoka frekwencja tej mutacji wśród niektórych ludów turkijskich, w tym Kirgizów, podczas gdy jest ona bardzo rzadka u innych, np. Kazachów?

Jak widać, nie ma żadnej korelacji między przynależnością etniczną a występowaniem tej czy innej mutacji. Nie ma też korelacji między występowaniem różnych mutacji – wystarczy porównać mutacje M17 i M173. Na przykład dużej częstotliwości „przedindoeuropejskiej” mutacji M173 wśród mieszkańców Orkadów, Czech i Słowacji towarzyszy duża częstotliwość „indoeuropejskiej” mutacji M17, natomiast u Brytyjczyków mimo dużej częstotliwości M173 praktycznie brak M17. Na Ukrainie z kolei często pojawia się M17, brak natomiast zupełnie M173. Fakty te mogą przemawiać jedynie za całkowitą bezużytecznością danych genetycznych dla badań nad etnogenezą. Innymi słowy, genetyka dostarcza co prawda danych pewniejszych niż lingwistyka, jednak interpretacja tych danych wymaga już zupełnego popuszczenia wodzy fantazji.

A oto jak wygląda według Wikipedii współczesny rozkład głównych haplogrup w Europie:

Również i ta mapa pokazuje brak jakichkolwiek korelacji rozmieszczenia haplotypów i etnosów. Zauważmy już choćby tylko to, że Baskowie, wyróżniający się językowo od wszystkich innych Europejczyków, w ogóle nie wyróżniają się genetycznie. Na mapie nie widać też w ogóle Węgrów, którzy językowo są pokrewni Finom, Estończykom i ludom nadwołżańskim (reprezentantom haplogrupy N). Mapa sugeruje też związki między Norwegami, Szwedami, Rumunami, Węgrami, Serbami, Bułgarami oraz Sardyńczykami (haplogrupa I), tymczasem ludy te („Protoeuropejczyków”) nie łączy żadna wspólnota ani w sensie językowym, ani etnicznym (samookreślenia). Na mapie użyto co prawda określenia „Indoeuropejczycy” (dla R1a), jednak z tej (genetycznej!) grupy całkowicie wykluczeni zostali na przykład Anglicy, Francuzi, Hiszpanie, Włosi czy Grecy, podczas gdy tak naprawdę nikt nie zaprzecza ich przynależności do ludów indoeuropejskich. Tajemnicze i nieprzekładalne na stosunki językowe muszą pozostać genetyczne związki Greków z mieszkańcami północnej Afryki (haplogrupa E). Podobnie żadnego odzwierciedlanie lingwistycznego nie ma genetyczna wspólnota mieszkańców Sycylii i południowych Włoch, Albanii, Turcji, części Kaukazu, Iraku i Iranu (haplogrupa J).

Autor niniejszego artykułu mówi od dziecka po polsku, tak samo jak jego rodzice. Po polsku mówiło na pewno czworo jego dziadków, ośmioro pradziadków i prawdopodobnie też szesnaścioro prapradziadków. Ilu jednak spośród przodków sprzed 10, 20, 50 czy 100 pokoleń używało języka polskiego (czy raczej języka, z którego polski się rozwinął), tego nie wiadomo. Nie ma również pewności, że wszyscy ci ludzie mówili wciąż tym samym językiem. W genach autora mogą zatem znajdować się pozostałości po tych niesłowiańskich przodkach, nie ma to jednak wspólnego ani z pochodzeniem języka polskiego, ani z etnogenezą Słowian. Mogłoby nawet okazać się, że na przykład (analogicznie do przykładu z Turkami i Azerami) tylko 2% spośród tych przodków to „genetyczni” Polacy (Słowianie, Bałtosłowianie itd.), a inni to na przykład przedsłowiańscy (niesłowiańscy) mieszkańcy naszych ziem. A zatem dane pozyskane z badania genomu autora można całkowicie zignorować, co właśnie ów autor czyni w dalszej części artykułu, zgodnie z zasadą naukowej rzetelności.

Wypada poza tym spytać, jakie znaczenie mają badania genetyczne dla wyjaśnienia etnogenezy Anglików, Bułgarów, Rumunów, Turków, Hiszpanów czy Francuzów. Czy mają one jakąkolwiek wartość poznawczą? Ciekawe jest na przykład, jaki procent genów współczesnych Hiszpanów wywodzi się od puli genetycznej mieszkańców miasta Rzymu. A przecież chyba oczywiste jest, że tak język, jak i etnos hiszpański jest w prostej linii potomkiem etnosu Rzymian. Choćby już tylko z analizy tego przykładu płynie oczywisty wniosek, że genetyka nie ma nic wspólnego z etnogenezą i nie może w żaden sposób przyczynić się do rozwiązania problemów, które sprecyzowano wyżej. Jedynym jej zastosowaniem mogłoby być wskazanie narodów, które w przeszłości krzyżowały się ze Słowianami, a i tak wnioski z badań należałoby potraktować z wielką ostrożnością.

Dlaczego wygrali Słowianie?

Ostatnim problemem, który tu wypada poruszyć, jest próba odpowiedzi na pytanie, jak to się stało, że to Słowianie okazywali się zwycięzcami w czasie, gdy dochodziło do mieszania się ich z innymi ludami – z Trakami, ze zromanizowanymi ludami Bałkanów, z turkijskimi Bułgarami, a wcześniej zapewne z Awarami, Hunami, Sarmatami, Scytami czy Wenetami.

Zazwyczaj sądzi się, że w przypadku nałożenia się dwóch kultur na siebie zwycięsko z potyczki wychodzi kultura wyżej rozwinięta. Sprawdźmy więc, czy rzeczywiście tak się dzieje, analizując szereg przykładów dostarczonych przez historię.

• Rzymianom nie udało się wynarodowić Traków na terenie dzisiejszej Bułgarii.
• Rzymianom udało się natomiast zromanizować Dację i to pomimo krótkiego okresu zależności tej prowincji od Rzymu.
• Słowianom udało się zeslawizować Trację, choć byli o wiele mniej zaawansowani cywilizacyjnie od Rzymian.
• Słowianom nie udało się jednak wynarodowić Rumunów na terenie dawnej Dacji.
• Zarówno romańska Rumunia, jak i słowiańska Bułgaria, oparły się turkijskim Bułgarom, Pieczyngom i innym.
• Słowiańska Panonia oparła się Awarom.
• Słowiańska Panonia uległa jednak najeźdźcom madziarskim (Węgrom).
• Turkom seldżuckim i osmańskim udało się sturczyć Anatolię, gdzie wcześniej rozwijała się wysoko rozwinięta kultura helleńska.
• Turkom nie udało się natomiast sturczyć Bałkanów, zamieszkałych przez stosunkowo prymitywnych Słowian.
• Rzymianom nie udało się zromanizować przedceltyckich Basków.
• Rzymianom udało się jednak zromanizować Celtów w Galii i na Płw. Iberyjskim.
• Wizygotom, Wandalom i Frankom nie powiodła się natomiast germanizacja tych obszarów (sami ulegli romanizacji).
• Nie powiodła się również arabizacja Płw. Iberyjskiego, mimo długotrwałej obecności rozwiniętej kultury arabskiej na tych terenach.

Jak widać, teza o tym, że wygrywa zawsze kultura wyższa, jest w sposób oczywisty nieprawdziwa. O tym, który z dwóch etnosów zachowa swoją językową tożsamość, a który ją straci, decyduje zapewne cały, skomplikowany zespół czynników, a czasami być może i zwykły przypadek. Nie ma zatem ani specjalnej możliwości, ani specjalnej potrzeby, by zastanawiać się nad przyczynami, dlaczego w ogóle Słowianom udawało się zdominować ludy, które zastawali na nowo zajętych przez siebie terenach. Problem ten będzie więc całkowicie pominięty w dalszej części artykułu.

Uwaga: o pochodzeniu Słowian można poczytać w Wikipedii.

 

Pytanie, gdzie zamieszkiwali Słowianie w okresie poprzedzającym ich pojawienie się na kartach historii, wzbudzało i wciąż wzbudza wielkie emocje.

Dla przypomnienia: pierwotne siedziby Słowian lokalizuje się:

1. w Polsce, ewentualnie także na Wołyniu i Podolu (koncepcja autochtoniczna),
2. na Środkowym Podnieprzu (między Kijowem a Mohylowem – koncepcja Godłowskiego),
3. między Wołgą a Uralem, potem przez 100 lat jak w pkt. 2 (koncepcja Czupkiewicza),
4. nad Jez. Aralskim (do ok. 350 n.e.), potem najechali Europę jako Hunowie (koncepcja Bańkowskiego – „Etymologiczny słownik języka polskiego”).

Dodatkowo zakłada się niekiedy, że:

• grupy plemienne sarmackich Antów, Serbów i Chorwatów (konni pasterze, „ochroniarze”) dołączyły do Słowian (rolnicy, piechota), w wyniku czego powstała kultura mieszana przypominająca stosunki między Fulbe a Hausa w Afryce;
• brak (rozpoznanych) Słowian przed 400 r. n.e. oznacza, że byli oni wtedy jedną z grup bałtyjskich, zapewne skrajnie południową; dorzecze Dniepru w starożytności było zamieszkałe przez zróżnicowane grupy mówiące językami bałtyjskimi („Borystenidzi”), ich południowa peryferia została ok. 300–400 n.e. zmieszana z Sarmatami (?) i uformowała się w nowy ekspansywny etnos znany jako Słowianie.

Wypada wymienić tu jeszcze 3 nowsze koncepcje:

• wg Gołąba:
  • praojczyzna w górnym dorzeczu Donu do 1000 p.n.e.,
  • pobyt nad środkowym Dnieprem,
  • po inwazji Scytów (700 p.n.e.) od Odry po Don.
• wg Martynowa:
  • etap protosłowiański w zach. części terytorium Bałtów (XII w. p.n.e.),
  • oddziaływania substratu italskiego, wytworzenie kultury łużyckiej,
  • etap prasłowiański: oddziaływania irańskie (V w. p.n.e.),
  • osiągnięcie zachodniej granicy na Odrze (V–III w. p.n.e.),
  • kontakty z Celtami w okolicach Wrocławia (III w. p.n.e.),
  • początki n.e.: rozszerzenie obszaru słowiańskiego po Prypeć.
• wg Trubaczowa: praojczyzna Słowian nad środkowym Dunajem.

Aby ocenić prawdopodobieństwo słuszności tych koncepcji, zacznę od przedstawienia listy przesłanek, na razie bez względu na to, czy są prawdziwe. W oparciu o te przesłanki postaram się zaproponować następnie najlepsze rozwiązanie.

Przed przystąpieniem jednak do tych rozważań pozwolę sobie na niewielką dygresję. Otóż swego czasu Milewski twierdził, że na obszarze Polski południowej jest szereg nazw rzek o rodowodzie iliryjskim, podczas gdy Nalepa uważał, że takich nazw nie ma. Warto w tym miejscu podkreślić, że bezkrytyczne wymienianie istniejących, sprzecznych koncepcji jest niczym więcej jak przejawem hołdowania prymitywnemu autorytaryzmowi. Niezbędna jest analiza argumentów za oboma poglądami. Okazuje się, że praca Milewskiego jest późniejsza i że znajduje on nowe, prawdopodobne etymologie dla pewnych nazw, podczas gdy Nalepa cytuje stare i błędne. Warto z tej „anegdoty” wyciągnąć wnioski i samemu nie popełniać podobnych błędów.

FAKTY HISTORYCZNE

1. Słowianie nie byli znani Rzymianom.
2. Wisłę uważano za granicę między Germanią a Sarmacją.
3. Nie ma dowodów na obecność Słowian nad Jez. Aralskim.
4. Słowianami mogli być Neurowie Herodota.
5. Ok. 150 n.e. nad Wołgą (Rha) zamieszkiwali Souobenoi.
6. Słowianie nie są nigdzie opisywani jako lud typu stepowego.
7. W VI wieku masa Słowian kolonizuje wielkie obszary Europy.
8. Sarmaci znikają z historii, gdy pojawiają się w niej Słowianie.
9. Pozostałością ludu Antów są dziś kaukascy Adygejczycy.
10. Pewne ludy roztapiają się w masie Słowian w ciągu historii.

FAKTY ARCHEOLOGICZNE

1. Brak Słowian i pozostałości po nich w przeciwieństwie do Bałtów.
2. Na terenach Polski istniały kultury stworzone przez Germanów i inne ludy.
3. W okresie Wędrówki Ludów ziemie polskie uległy wyludnieniu.
4. Ogólny poziom kultury materialnej uległ znacznemu regresowi między V a VI w. n.e.

FAKTY LINGWISTYCZNE – ANALIZA JĘZYKA

1. Słowiańskie liczebniki 2, 3 i 4 różnią się od 5–10.
2. Słowo oznaczające kawałek drewna etymologicznie znaczy „coś pływającego”.
3. Termin Slověni nie ma jasnej etymologii słowiańskiej.
4. Słowiańska nazwa konia była często używana.

FAKTY LINGWISTYCZNE – POKREWIEŃSTWO Z INNYMI JĘZYKAMI

1. Podobieństwa między bałtyjskim a słowiańskim są wg niektórych wtórne.
2. Słowiańskie (języki satəm) posiadają sporo wyrazów typu kentum.
3. Podobno Bardzo liczne są jakoby zbieżności wyłącznie słowiańsko-germańskie.
4. Istnieją zbieżności słowiańsko-mesapijskie.
5. Istnieją zbieżności słowiańsko-ormiańskie.
6. Słowiański nie jest językiem mieszanym.

FAKTY LINGWISTYCZNE – KONTAKTY MIĘDZY JĘZYKAMI

1. W słowiańskim istnieją zapożyczenia germańskie.
2. W słowiańskim istnieją zapożyczenia łacińskie.
3. W słowiańskim istnieją zapożyczenia irańskie.
4. W językach bałtyjskich istnieją terminy zbieżne z irańskim, a nieobecne w słowiańskim.
5. Znane są zapożyczenia trackie, greckie i celtyckie w dawnym słowiańskim.
6. Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim były pożyczki uralskie.
7. Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim były pożyczki ałtajskie (głównie turkijskie).
8. Hunowie podobno używali słowiańskich słów medos i strava.

FAKTY LINGWISTYCZNE – NAZWY GEOGRAFICZNE

1. W starych nazwach rzek polskich brak jest germańskiej przesuwki spółgłosek.
2. Nazwy rzek polskich w większości nie są słowiańskie.
3. Nazwa Wisły została zapożyczona przez Germanów od Bałtów, a nie od Słowian.
4. Nazwy rzek w środkowym i górnym dorzeczu Dniepru są bałtyjskie, nie słowiańskie.
5. Nazwy typu Zarzecze, Zagórze mogą wskazywać na kierunek migracji Słowian.

FAKTY LINGWISTYCZNE – INNE NAZWY WŁASNE (np. plemienne)

1. Nazwy plemion słowiańskich powtarzają się na różnych obszarach.
2. Nazwy „Antowie”, „Serbowie” i „Chorwaci” to plemienne nazwy sarmackie.
3. Polska szlachta miała zagadkowe nazwy osobowe i herbowe.
4. Słowianie używali imion dwuczłonowych – życzeniowych.

ZAGADNIENIA SPECJALNE

1. Słowian w pewnych źródłach określa się jako Wenetów.
2. Ważne wydarzenia we wczesnej historii Słowian.

UWAGA: Dodatkowe argumenty mogące pomóc w dyskusji nad omawianym problemem są niezwykle mile widziane!

FAKTY HISTORYCZNE

1. Słowianie nie byli znani Rzymianom

Słowianie nie docierali do Cesarstwa Rzymskiego. Nie byli znani nawet nad Dunajem, ich imiona nie są obecne w dokumentach łacińskich tamtego okresu. Jeśli fakty te nie zostaną w jakiś sposób podważone, pozostaną silnym argumentem przeciw koncepcji autochtonicznej (1) i jej odmianie sformułowanej przez Martynowa (6), a także przeciw dunajskiej koncepcji Trubaczowa (7).

2. Wisłę uważano za granicę między Germanią a Sarmacją

Wisłę uważano w starożytności za granicę między Germanią a Sarmacją lub między Germanami a Wenetami (Wenedami). Znane są jednak i inne przekazy. Np. Pomponiusz Mela wśród rzek Germanii wymienia tylko Amissis, Visurgis i Albis (Ems, Wezera, Łaba). Według niego Wisła była granicą między Sarmatami a Azją. Dla Strabona (okolice przełomu er) Germania kończyła się na Łabie. Tacyt zastanawiał się, czy Wenedów i Fennów (sic!) zaliczyć do Germanów czy Sarmatów. Na podstawie tego skróconego przeglądu wiedzy geograficznej starożytnych trzeba przyznać, że wszelkie użycie jej jako jakiegokolwiek argumentu (tak za jak i przeciw jakiejś koncepcji) jest po prostu chybione.

3. Nie ma dowodów na obecność Słowian nad Jez. Aralskim

Nic nie wiemy o jakimkolwiek etnosie w okolicach Jeziora Aralskiego, który by w czymkolwiek przypominał Słowian i zasiedlał przed 300 r. n.e. obecny Uzbekistan. Okolice te mają dość dobrą dokumentację historyczną. Duży minus dla Bańkowskiego (koncepcja 4).

4. Neurowie byli Słowianami

Herodot (V wiek p.n.e.) lokalizuje na obszarze Podola i Wołynia plemię Neurów. Neurów niektórzy uważają za Słowian, znajdując w ich nazwie słowiański rdzeń *neur- (por. nurzać, nurek itd.). Tymczasem inni (zapewne słusznie) wykazują bezzasadność wiązania tych wyrazów i znajdują dla nazwy Neurów etymologie bałtyjskie lub fińskie. Za Słowian uważano także plemię Budinoi, a nawet Scytów Oraczy Herodota (Niederle, w przeciwieństwie do irańskich Scytów – koczowników). Stworzono też (najczęściej mocno naciągane) etymologie słowiańskie dla innych nazw ludów / plemion znanych w starożytności (Lugii, Oueltoi, Mugilones, Galindoi, Antes, Silingowie, Bulanie). Z uwagi na wielość i hipotetyczność możliwych interpretacji przesłanka ta nie ma żadnej wartości dowodowej.

5. Słowianie mieszkali ok. 150 n.e. nad Wołgą

Według Ptolemeusza (rok ok. 150 n.e.) nad Wołgą (Rha) zamieszkuje plemię Souobenoi; według tegoż Ptolemeusza na prawym brzegu Wisły u jej ujścia zamieszkują Wenedowie, pisze on także o Zatoce Wenedzkiej i Górach Wenedzkich – ich lokalizacja jest przedmiotem sporów. Zbieżność nazw Souobenoi i Slověni może być przypadkowa, lecz nie musi, o czym niżej. Ptolemeusz pisze też o Stawanach (Stauanoi), zamieszkujących między plemionami bałtyjskimi a irańskimi. W każdym razie z uwagi na wielość i hipotetyczność możliwych interpretacji… (jak wyżej).

6. Słowianie nie są opisywani jako lud typu stepowego

Słowianie, odkąd pojawiają się pod swoją nazwą, nie są nigdzie opisywani jako lud typu stepowego, pasterski i jeżdżący i walczący konno – zob. jednak niżej. Podkreślany jest za to ich związek z wodą i z rzekami. Osiedlają się w dolinach rzek i biorą za gospodarkę rolną, nie za wypas zwierząt. Omijają okolice stepowe, jak niziny nad Dunajem i Cisą. Wynika z tego, że Słowianie raczej nie byli nomadami i prowadzili osiadły tryb życia. Wątpliwe, aby bezdrzewny step wykorzystywali jedynie jako pastwiska. Minus dla Bańkowskiego (koncepcja 4).

7. W VI wieku Słowianie kolonizują wielkie obszary Europy

W VI wieku na arenie historii zjawia się nagle masa Słowian i kolonizuje Połabie, Czechy i Bałkany. Przyczyny wędrówki są niejasne i niezwykłe dla ludu rolniczego i osiadłego. Jednak z tego, że takich przyczyn nie umiemy przekonująco przedstawić nie wynika jeszcze, że ich nie było! Można tu mówić choćby o korzystnej zmianie warunków naturalnych lub o wprowadzeniu jakiej nowej technologii, co zwiększyło stan populacji i zmusiło do migracji w poszukiwaniu nowych obszarów pod uprawę. Można też zakładać wcielenie w swoje szeregi ludów ościennych lub najeźdźców i przez to przekroczenie zdolności produkcji na danym terenie. Nie bez znaczenia mogło być częściowe przynajmniej wyludnienie wielkich obszarów w czasie Wędrówki Ludów, co pociągało za sobą pojawienie się obszarów bezpańskich, możliwych do łatwego skolonizowania. Warto dodać, że ewentualna hodowla świń przez Słowian także nie mogła być przeszkodą przy ekspansji. W końcu wcześniej świnie udomowione na Bliskim Wschodzie jakoś trafiły do Europy (a działo się to w czasach, gdy nie znano jeszcze pojazdów, które ułatwiłyby transport). Setki lat przed Słowianami Celtowie (już korzystając z wozów) migrowali wraz ze swoją trzodą chlewną, kolonizując wielkie obszary Europy. Nie ma więc żadnych podstaw, by twierdzić, że to samo nie mogło przydarzyć się Słowianom. Argument nieoczekiwanej kolonizacji na wielką skalę, z którego miałby wynikać nieosiadły charakter Słowian, nie ma więc większej wartości dowodowej.

8. Sarmaci znikają z historii, gdy pojawiają się w niej Słowianie

Fakt zniknięcia Sarmatów z kart historii akurat w momencie, gdy pojawiają się w niej Słowianie przemawia za uzupełnieniem dotyczącym wchłonięciu żywiołu sarmackiego. Mogło to być jedną z przyczyn ekspansji, o czym było w punkcie poprzednim. Można chyba uznać za jakiś argument przeciw koncepcjom autochtonicznym (1, 6), a także przeciw koncepcji 5 (anachronizm).

9. Pozostałością ludu Antów są dziś kaukascy Adygejczycy

Wymieniani w dokumentach obok Sklawenów Antowie w IV w. n.e. walczyli z Ostrogotami; Adygejczycy, lud zach.-kaukaski (Czerkiesi) do dziś przechowują w tradycji walki z ludem Gut. Istnieją jednak przesłanki, aby traktować Antów jako plemię sarmackie. Jeśli nazwę plemienną sarmackich Serbów przeniesiono na Słowian, dlaczegóżby nazwa innego plemienia Sarmatów nie mogła zostać przeniesiona na jakiś lud kaukaski? A może lud ten żył w symbiozie z Sarmatami, podobnie jak później inny lud kaukaski – Awarowie – który sprzymierzył się z jakimiś Turkami i najechał Europę? W każdym razie jest to argument za łącznością Słowian z jakimś niesłowiańskim ludem, zapewne Sarmatami, ale może i Adygejczykami. Przyczynek do wyjaśnienia cudownego rozmnożenia się Słowian i przeciw koncepcjom autochtonicznym.

10. Pewne ludy roztapiają się w masie Słowian w ciągu historii

W ciągu historii Awarowie, turkijscy Bułgarzy, Waregowie roztapiają się w masie Słowian. Słowianie są jak gąbka wchłaniająca kogo się da. Nie zatracają przy tym własnej tożsamości etnicznej. Argument za możliwością wcielenia Sarmatów, a kto wie czy tylko Sarmatów.

FAKTY ARCHEOLOGICZNE

1. Brak jest wczesnych pozostałości po Słowianach

Brak Słowian i pozostałości po nich w starożytności w przeciwieństwie do (podobno) obserwowanej stabilności kultur i osadnictwa przodków Bałtów. Czyżby Słowianie spadli z Marsa? A może ich wczesna kultura po prostu nie różniła się od kultury Bałtów? Wygląda to na argument za wczesną jednością bałtosłowiańską, w każdym razie kulturową. Warto podkreślić też w tym kontekście brak archeologicznej łączności dorzecza Wisły i Dniepru. Minus dla Bańkowskiego (koncepcja 4), dla Trubaczowa (7) i dla Czupkiewicza (3), plus dla „Borystenidów” (2).

2. Na terenach Polski istniały kultury stworzone przez Germanów i inne niesłowiańskie ludy

Na terenach obecnej Polski istniały kultury stworzone przez różne ludy niesłowiańskie, nie stwierdzono natomiast obecności kultury, którą jednoznacznie można by przypisać Słowianom. Obserwujemy za to ekspansję kultur przypisywanych Germanom od zachodu i od Pomorza w kierunku wschodnim i południowym.

Około roku 450 p.n.e. przybyli z obszaru Czech i Moraw na tereny obecnej Polski pierwsi, jeszcze nieliczni Celtowie. Około połowy IV w. p.n.e. inna grupa Celtów (być może z plemienia Wolków) przybyła w okolice Kietrza na Górnym Śląsku (woj. opolskie). Przed rokiem 250 p.n.e. Celtowie osiedlili się pod Krakowem, a pod koniec III w. p.n.e. pojawili się nad górnym Sanem. Niektórzy sugerują też obecność Celtów na Czarnych Kujawach (okolice Inowrocławia).

Około 325 p.n.e. przybyła na Dolny Śląsk większa grupa Celtów. Był to odłam Bojów określany później jako Lugiowie. Istnieje hipoteza, że Legnica to celtyckie Lugidunum, od nazwy Lugiów wywodzi się też nazwę Łużyc. W późniejszym okresie Celtowie ci ulegli germanizacji, a nazwy Lugiów i Wandalów zaczęły być używane wymiennie. Wśród plemion Lugiów Ptolemeusz wymienia Omanów, Didunów i Burów. Według Tacyta natomiast związek lugijski tworzyli Hariowie, Helwekonowie, Manimowie, Helizjowie i Nahanarwalowie (lub Naharwalowie, prawdopodobnie celtycki termin na oznaczenie Silingów, znanych Ptolemeuszowi), zaś Burowie byli odrębnym plemieniem, przypuszczalnie germańskim, zamieszkującym tereny nad górną Odrą.

W III stuleciu p.n.e. przez Polskę północną i południowo-wschodnią musiało podążać plemię Bastarnów, zwanych także Peucynami (lub z nimi mylonych). Jak wskazuje archeologia, ich wędrówka rozpoczęła się na terenie południowego Szlezwiku-Holsztynu. Gdy pojawiają się w źródłach pisanych, zamieszkują już tereny Galicji i Bukowiny. Około 230 p.n.e. docierają do Olbii nad Morzem Czarnym (greckiej kolonii położonej u ujścia rzeki Hypanis czyli Bohu). Autorzy starożytni opisują ich jako plemię, które nie zachowało czystości krwi i wymieszało się z ludnością celtycką, tracką i sarmacką żyjącą wcześniej na tych obszarach (Polibiusz opisuje ich wręcz jako Galatów, a Liwiusz jako Celtów – być może z powodu nieznajomości Germanów w owym czasie; Strabon, Pliniusz i Tacyt uważają ich już za Germanów). Bastarnowie pozostawili ślady na Białych Kujawach (w okolicach Brześcia Kujawskiego), są też prawdopodobnie twórcami tzw. grupy czerniczyńskiej w Kotlinie Hrubieszowskiej oraz przede wszystkim kultury Poineşti-Łukaszewka na obszarze Besarabii. Jakiś odłam Bastarnów mógł też pozostawić ślady w dolnym biegu Desny, niedaleko od współczesnego Czernichowa i Kijowa.

Sąsiadami Bastarnów byli Skirowie (Skiriowie, Skirianie, Scirii). Pierwotnie zamieszkiwali prawdopodobnie nad Drwęcą i dolną Wisłą, później przenieśli się na tereny Polski południowo-wschodniej. W przeciwieństwie do Bastarnów, uważani byli za „czyste” plemię germańskie, niemieszające się z niegermańskimi sąsiadami. Ich przynależność etniczna nie jest jednak oczywista: ostatnio uważa się ich za Celtów. Skirowie dotrwali na Podkarpaciu do czasów Hunów.

Pomiędzy końcem III w. p.n.e. a II w. n.e. od środkowego Bugu i Prypeci aż po ujście Berezyny do Dniestru istniała kultura zarubiniecka. Rozwinęła się ona na ziemiach opuszczonych przez Scytów w wyniku ekspansji kultury pomorskiej, wykazywała też wyraźne wpływy lateńskie (celtyckie) i wpływy kultur stepowych. W okresie swojej ekspansji pozostawała także w związkach z kulturami bałtyjskimi. Być może kulturę tę można przypisać Wenetom, o których mowa w innym artykule.

Wkrótce po przejściu Bastarnów w Polsce środkowej i południowej zaczęła rozwijać się kultura przeworska, powstała ze zmieszania kultur miejscowych z przyniesioną kulturą lateńską. Jej początek różne źródła datują pomiędzy rokiem 250 a 170 p.n.e. Kultura ta charakteryzowała się ceramiką zdobioną meandrem, lepioną, a od połowy III wieku toczoną na kole, dużą liczbą wyrobów żelaznych, obrządkiem ciałopalnym. Przypisywana jest germańskim Wandalom. Nazwa tego plemienia sugeruje być może związek z niegermańskimi Wenetami, o czym mowa w odrębnym artykule. Ojczyzny Wandalów szukano w północnej Danii, w Szwecji lub w Norwegii, jednak za bardziej prawdopodobną uważa się dziś ich pierwotną lokalizację na południowych rubieżach kultury jastorfskiej. Badania wskazują też, że pierwsi nosiciele kultury przeworskiej budowali swoje domostwa na terenach pustki osadniczej, i dopiero po upływie około trzech pokoleń nastąpiła ich asymilacja z ludnością autochtoniczną (twórcami kultury pomorskiej). Być może istniały dwa odłamy Wandalów: Silingowie (od których nazwy pochodzi termin Śląsk, mimo niepoważnych zastrzeżeń niektórych polskich badaczy) i mieszkający bardziej na wschód i południe Hasdingowie.

W północnych Niemczech (od VI w. p.n.e.) rozwijała się kultura jastorfska. Wiązać ją należy z germańskimi plemionami Longobardów (nad Łabą) i plemionami związku Swebów (dlatego właśnie Bałtyk Rzymianie nazywali Mare Suebicum). Od wschodu z kulturą jastorfską sąsiadowała kultura oksywska, której powstanie było wynikiem dość złożonego procesu. Oprócz Swebów niemałą rolę odegrali tu zapewne wschodniogermańscy Rugiowie, których pierwotne siedziby znajdowały w Norwegii (Rygjafylke, Rógiland, dziś Rogaland), skąd przedostali się następnie na wyspę Rugię. Pokrewni Rugiom byli być może wymienieni przez Tacyta Lemowie (Lemowiowie, Lemovii, choć niektórzy przypisują im rodowód ugrofiński i łączą z Liwami), lokalizowani nad dolną Odrą. Oba plemiona znane były z używania krótkich, jednosiecznych mieczy, okrągłych tarcz, i silnej władzy królewskiej. W I połowie I w. p.n.e. nastąpiła migracja części Rugiów na wschód, gdzie (jako Ulmerugiowie) nawarstwili się na ludność przedgermańską („staroeuropejską”, Wenetów). W tym samym czasie dotarły tu wpływy lokalnej grupy kultury przeworskiej rozwiniętej na ziemi dobrzyńskiej (przez Wandalów?). U schyłku starożytności resztki powstałej w ten sposób mieszanej ludności znane były pod nazwą Vidivarii.

Od Pomorza Wschodniego i północnej Wielkopolski po zachodnią części Wołynia i Polesia między I a V w. n.e. rozciągała się kultura wielbarska (wschodniopomorska), która zastąpiła kulturę oksywską. Typowymi jej cechami były ceramika w kształcie mis, ozdoby z żelaza, srebra i złota, występowanie kurhanów i kręgów kamiennych oraz stosowanie pochówku szkieletowego. Jej twórcami byli przybyli z północy, z wyspy Gotlandii, wschodniogermańscy Goci i ich bliscy krewni Gepidowie, podążający ich śladami i dlatego podobno zwani przez Gotów „leniwymi” (Jordanes). Około 200 r. n.e. Goci dotarli nad stepy nadczarnomorskie. W wyniku tej ekspansji na terenach dzisiejszej Mołdawii zajęte dotąd przez Bastarnów, rozwinęła się kultura Sîntana de Mureş, a na wschód od niej, na Ukrainie aż po Dniepr, kultura czerniachowska. Gepidowie natomiast w III w. n.e. dotarli do Dacji, gdzie zostali później podbici przez Hunów.

Goci narzucili na jakiś czas swoją władzę Ulmerugiom. Po ich odejściu na południowy wschód Pomorze wciąż zamieszkiwali Rugiowie i być może inne germańskie plemiona, przybyłe w międzyczasie od zachodu (grupa dębczyńska, III w. n.e.). Około roku 450 n.e. część Rugiów wywędrowała nad Dunaj, na północ od prowincji Noricum. Konflikt z Odoakerem w 487 n.e. kończy się unicestwieniem tej części plemienia. W późniejszym okresie na Rugii pojawia się słowiańskie plemię o nazwie Rujanie lub Ranie. Fakt ten świadczy o tym, że Rugiowie pozostali na Pomorzu doczekali przybycia plemion słowiańskich, którym przekazali swoją nazwę. Ostatnia mieszkanka Rugii władająca językiem Ranów zmarła w roku 1404.

Z terenów Danii lub płd. Szwecji wywodzi się kolejne interesujące plemię, Herulowie (właściwie prawdopodobnie Erulowie), wypędzone stamtąd przez Duńczyków. Zachodnia jego część osiadła nad dolnym Renem i nie miała związku z historią ziem zamieszkałych obecnie przez Słowian, za to część wschodnia podążyła w ślad za Gotami i około 250 r. n.e. przeszła przez tereny „Odrowiśla”, podążając w kierunku Morza Czarnego i Morza Azowskiego, gdzie znalazła się już w każdym razie w 267 r. n.e. Przez ówczesnych Herulowie byli opisywani jako lud bardzo silny i mężny, ale o prymitywnej kulturze, składający ofiary z ludzi. Z plemienia Herulów pochodził Odoaker, który zdetronizował ostatniego cesarza rzymskiego. Po wielu perypetiach Herulowie zajmujący tereny między dzisiejszym Brnem a Wiedniem i kontrolujący Bramę Morawską zostali rozbici przez Longobardów w 505 r. n.e. Część z nich osiadła w Dacji i rozpłynęła się w masie zwycięzców, a część wróciła do Skandynawii, przechodząc w 512 roku, według słów Prokopiusza, przez opustoszałe tereny zachodniej Małopolski i Śląska, na których pojawili się już Słowianie. Przybysze zostali zapewne władcami lokalnych plemion (por. nord. jarl i ang. earl) i mieli spory udział w wytworzeniu się ekspansywnych obyczajów Wikingów.

W bliżej nieznanym momencie dziejów (lokowanym bardzo rozmaicie, nawet na przełom II i I w. p.n.e.) Burgundowie, germańska ludność zamieszkująca wyspę Bornholm (Burgundarholm), opuściła ojczyznę i wylądowała na wybrzeżu Bałtyku, być może u ujścia Odry. Być może jakiś jej odłam znalazł się także dalej na wschód, na prawym brzegu Wisły, gdzie według Jordanesa zwycięską wojnę z nimi miał stoczyć król Gepidów Fastida. Około roku 150 n.e. Burgundowie osiedlili się na terenach obecnej płd.-zach. Polski, a śladem ich osadnictwa jest kultura luboszycka na obszarze między Nysą Łużycką a Bobrem. W II połowie III w. n.e. jej obszar obejmował płd.-zach. część Wielkopolski, płn. Dolny Śląsk, Łużyce, wschodnie części Saksonii Anhaltu, południowe obszary Brandenburgii. Nieco później Burgundowie przenieśli się na zachód, do obecnej Burgundii. Zostali tam podbici przez Franków w 532 n.e., a następnie ulegli romanizacji.

W okresie pierwszych wieków naszej ery na obszarze dzisiejszej Polski stwierdzono ponadto występowanie niegermańskich i niesłowiańskich kultur: zachodniobałtyjskiej na Mazurach i Suwalszczyźnie, przypisywanej przodkom Prusów i Jaćwingów, a także (w połowie IV wieku) kultury (grupy) dobrodzieńskiej na obszarze Wielkopolski i Śląska po Nysę Łużycką. Kulturę dobrodzieńską, charakteryzującą się specyficzną ceramiką, występowaniem żelaznych narzędzi rolniczych, warsztatów tkackich, krótkotrwałymi osadami z 5–10 domostw, pochówkiem ciałopalnym, przypisuje się albo Wandalom, albo ludności alańsko-sarmackiej uciekającej ze wschodu przed Hunami.

Pierwsza połowa III w. n.e. Na mapie zaznaczono zasięg Cesarstwa Rzymskiego (niebieski), kulturę przeworską (zielony), grupę dębczyńską (różowy), kulturę wielbarską (czerwony), kulturę zachodniobałtycką (żółty). Źródło: Wikipedia.

Warto tu jednak zwrócić uwagę, że obszar używania danego języka nie musi równać się zasięgowi danej kultury (materialnej) ani zasięgowi ludu znanego pod określoną nazwą plemienną. Dziś Belgowie czy Szwajcarzy wcale nie używają jednego języka, a mimo to tworzą jeden naród. Austriacy mówią po niemiecku, mimo to nie uważają się za Niemców. Do niedawna w różnych częściach Polski używano bardzo różnych stylów architektonicznych, używano też różnych materiałów w budownictwie rodzinnym. Wnioskowanie oparte na analizie kultury materialnej spowodowałoby dołączenie różnych części naszego kraju do narodów ościennych. Możliwe, że i w przeszłości różne części obszarów zamieszkałych przez jedno plemię wykazywały różnice w zakresie kultury materialnej. Z faktu obecności Germanów na ziemiach „Odrowiśla” nie musi jeszcze wynikać nieobecność Słowian. Argument ten, choć wymierzony przeciw autochtonistom, nie ma więc aż tak wielkiej wartości dowodowej. Niektóre fakty (np. zastąpienie germańskich Rugiów przez Słowiańskich Rujanów) muszą jednak skłaniać do refleksji i do przekonania, że Słowian poprzedzały na terenie Polski inne ludy przed rokiem 500 n.e.

3. W okresie Wędrówki Ludów ziemie polskie uległy wyludnieniu

W okresie Wędrówki Ludów istniejąca na naszych ziemiach kultura materialna uległa znacznemu regresowi, a tętniące dotąd życiem osady wyludniły się. Niektórzy językoznawcy uważają jednak ten fakt za wymysł archeologów, argumentując, że nazwy topograficzne w Polsce w większości nie są słowiańskie i Słowianie musieli się ich od kogoś nauczyć. Można tu jednak użyć kontrargumentu, że wyemigrowanie czy zdziesiątkowanie ludności nie oznacza jej całkowitego wytępienia. Ponadto wyludnienie i upadek kultury może, lecz nie musi oznaczać zmianę etnosu (w sensie biologicznym), a zwłaszcza nie musi oznaczać zmiany języka. Niewielki minus dla autochtonistów.

4. Ogólny poziom kultury materialnej na ziemiach polskich uległ znacznemu regresowi między V a VI w. n.e

Ludy zamieszkujące obecne polskie ziemie w końcu starożytności wytwarzały ceramikę wysokiej jakości, tworzoną przy użyciu koła garncarskiego, wypalaną w specjalnych piecach, zdobioną w wymyślny sposób. Charakterystycznymi elementami stroju były elementy metalowe: fibule, sprzączki do pasów. Z chęcią też stroje przyozdabiano bransoletami i naszyjnikami. Skuteczną orkę zapewniało okute w żelazo radło, a w wojnach używano różnych typów zbroi (w tym zbroi kolczej) i znakomitej broni, przede wszystkim mieczy. Ludność mieszka w osiedlach, niektórych całkiem sporej wielkości, istniejących często od dawna w jednym miejscu.

Tymczasem na początku średniowiecza wszystkie te osiągnięcia techniczne idą w kompletne zapomnienie. Miejsce ceramiki toczonej zajmują ręcznie lepione, liche i niezdobione naczynia, wypalane na odkrytych paleniskach, na których proste ornamenty pojawiają się dopiero w VII wieku. Metalowe elementy i ozdoby strojów znikają zupełnie. Żelazo używane jest jedynie do wyrobu noży, a miejsce radła zajmuje socha – zaostrzony konar drzewa bez jakiegokolwiek okucia. Jedyną bronią (co potwierdzają także opisy ówczesnych kronikarzy) stają się krótkie włócznie (zwane po prostu kijami), drewniane łuki i zatrute strzały, czasem jedynie używane są tarcze. Nie jest także używany pancerz. Osiedla zakładane są praktycznie wyłącznie w miejscach wcześniej niezasiedlonych, nie są też trwałe. Prokopiusz pisze o Słowianach owych czasów, że „mieszkają w nędznych chatach rozsiedleni z dala jedni od drugich, a przeważnie każdy zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania”. Potwierdzają to dane archeologiczne, wskazujące ponadto, że na pewnych przynajmniej obszarach istniała przerwa w osadnictwie sięgająca nawet dwóch pokoleń.

Pewne elementy tego niewątpliwego regresu dadzą się na siłę wytłumaczyć faktem upadku Cesarstwa Rzymskiego i związanym z tym kresem dostaw żelaza. Takie tłumaczenie jednak nie jest przekonujące: przecież (o czym często się zapomina) Imperium Romanum istniało nadal (ze stolicą w Konstantynopolu), choć upadła jego część zachodnia. Poza tym kłopoty ze zdobyciem żelaza i narzędzi nie tłumaczą w żaden sposób rezygnacji z użycia koła garncarskiego czy zwyczaju zdobienia ceramiki. Zmiana trybu życia z osiadłego na niemal półkoczowniczy także nie daje się wytłumaczyć racjonalnie inaczej jak wymianą ludności. Zwolennicy teorii autochtonicznych mogą więc jedynie próbować negować odkrycia archeologów i posądzać kronikarzy o wybujałą fantazję. Lecz czy takie opinie można bezstronnie uznać za obiektywne? Czy próby przemilczania i przeinaczania faktów mogą być uznawane za argument w jakiejkolwiek dyskusji?

FAKTY LINGWISTYCZNE – ANALIZA JĘZYKA

1. Słowiańskie liczebniki 2, 3 i 4.

W słowiańskim inny jest paradygmat odmiany i gramatyczny status liczebników 2, 3 i 4, a inny 5 – 10. Wg Bańkowskiego ma to świadczyć, że Słowianie używali koni i dlatego byli w stanie liczyć na palcach tylko do czterech, według mnie mierne to świadectwo. Po pierwsze, liczyć można w czasie postoju, a wtedy zwalnia się palce. Trudno jest galopować i jednocześnie liczyć. Po drugie, niektórzy psychologowie wykazują, że bez udziału palców czy czegokolwiek innego człowiek jest w stanie ustalić ilość od 1 do 7 przedmiotów. Innymi słowy, aby policzyć np. „sześć”, wystarczy po prostu spojrzeć. Inni (jak np. Georges Ifrah), twierdzą wręcz, że proces automatycznego liczenia ma miejsce tylko w zakresie 1 – 4, co jeszcze bardziej zgadzałoby się z faktami słowiańskimi. Po trzecie, im wyraz jest częściej używany, tym ma większą szansę pozostać archaiczny. Wśród liczebników często używa się właśnie 2, 3, 4, im wyższy liczebnik, tym rzadszy. Z wyjątkiem 10, używanego częściej niż inne. W słowiańskim słowo 10 istotnie wykazuje ślady dawnej odmiany liczebnikowej (Bańkowski woli to przemilczeć).

Fakty te sugerują, że liczebniki 5 – 9 zostały zastąpione przez rzeczowniki nie z powodu używania koni, ale z powodu względnej rzadkości użycia. Porównaj angielskie two years, forty years (składnia liczebnikowa), ale hundreds of years (składnia rzeczownikowa). W słowiańskim podobna zmiana zachodzi już od pięciu. Moim zdaniem argument ten niczego nie dowodzi.

2. Słowo oznaczające kawałek drewna.

W słowiańskim istnieje słowo płacha oznaczające w różnych kontekstach i dialektach różne rodzaje kawałków drewna, etymologicznie za znaczy ‘coś pływającego’, co jakoby oznacza, że Słowianie żyli kiedyś w okolicach, gdzie drewno nie rosło (w lesie), a przypływało (rzekami). Moim zdaniem niekoniecznie. Po prostu nazwą płacha określano przypływające z prądem rzek kawałki drewna (a potem w ogóle kawałki drewna), podczas gdy na „drewno rosnące” (czyli na drzewa) używano innych nazw. Wydaje mi się wręcz, że związek między drzewo a drewno, drwa jest oczywisty. Nie widzę podstaw do poważnego traktowania tego argumentu.

3. Termin Slověni.

Nazwa własna Słowian – Slověni – w tej właśnie formie jest zaświadczona w najstarszych pismach słowiańskich. Gdyby to określenie miało słowiański rodowód, oczekiwalibyśmy końcówki -e, występującej w innych nazwach z przyrostkiem -ěn- lub -an- (typu Polanie), a nie -i. Istotnie, końcówka ta zjawia się, jednak dopiero później i prawdopodobnie jest przeniesiona wtórnie z innych wyrazów o podobnej budowie.

Ze względu na tę właśnie nietypową końcówkę (wyglądającej na przeniesioną z łacińskiej formy Sclavēnī) można by wręcz podejrzewać, że nazwa własna Słowian jest zapożyczona. Łaciński termin sclavus znaczy ‘niewolnik, jeniec wojenny’; sclavēnus to ‘pochodzący z rodu niewolników’. Z punktu widzenia łaciny wyraz ten jest derywatem, jego rdzeń nie ma jednak łacińskiej etymologii. W klasycznej łacinie był nieobecny.

Wypada tu wrócić do sprawy ptolemeuszowskich Souobenoi, a także przytoczyć słowiański wyraz swoboda, który nie ma przejrzystej etymologii i występuje również w odmianie słoboda. Moim zdaniem łaciński sclavus i słowiańska swoboda – słoboda związane są nie tylko ze sobą (choć niewolnika akurat trudno uznać za swobodnego), ale również z etnonimem Słowian. Protosłowianie mogli być tożsami ze Souobenoi, ale i mogli wchłonąć ich w siebie, kimkolwiek by byli, i przejąć ich nazwę. Można fantazjować, dlaczego dla Słowianina swobodny to ‘wolny’, a dla Rzymianina sclavus to ‘niewolnik’ (może to złośliwa zmiana znaczenia?). Wszystko tu obraca się w kręgu hipotez, pozwala jednak dopuścić wypadek, że nadwołżańscy Souobenoi mogli nie być tożsami z późniejszymi Słowianami (kontra koncepcji 3) i że byli dawcami obco brzmiącego etnonimu.

4. Słowiańska nazwa konia.

Nie jest wiarygodne, że między kobyła i koń nie ma pokrewieństwa. W każdym razie koń zdaje się pochodzić od komoń, albo, jak sądzi Vasmer, od komń (w komoń -o- wstawione dla ułatwienia wymowy). Stare komń z kolei może wywodzić się od jeszcze wcześniejszego kobń, a tu już widać ewidentny związek z kobyłą, z łacińskim caballus oraz cabō, dop. cabōnis (‘koń’, obok equus), z greckim kaballēs. Termin, zdaje się, zapożyczony jest z jakiegoś języka nieindoeuropejskiego, por. sttur. käväl, pers. kaval ‘rączy koń’, fiń. hepo ‘rumak’, hevonen ‘koń’. Kusi zestawienie z semicką nazwą wielbłąda – kamel / gamal, por. litew. kumelỹs ‘koń’, kumẽlė ‘kobyła’. Ale nie odbiegajmy od tematu. Słowianie zapomnieli własnej nazwy konia (co o niczym nie świadczy, jak każdy argument ex silentio – zapomnieli też starych nazw głowy, ręki i nogi, a przecież organów tych nie postradali!), przyjęli nazwę obcą, być może przyniesioną im przez lud o wiele bardziej „konny” (przypominają się znowu Sarmaci! – a może nawet Scytowie). Koni nie musieli sami nawet hodować, znali je jednak doskonale. I dlatego w ich ustach wyraz koń zmieniał się w sposób nieregularny, co zwykle przytrafia się wyrazom często używanym. Moim zdaniem duży plus dla Sarmatów, minus dla autochtonistów.

FAKTY LINGWISTYCZNE – ANALIZA JĘZYKA

1. Słowiańskie liczebniki 2, 3 i 4

W słowiańskim inny jest paradygmat odmiany i gramatyczny status liczebników 2, 3 i 4, a inny 5–10. Wg Bańkowskiego ma to świadczyć, że Słowianie używali koni i dlatego byli w stanie liczyć na palcach tylko do czterech. Patrząc jednak obiektywnie, mierne to świadectwo. Po pierwsze, liczyć można w czasie postoju, a wtedy zwalnia się palce. Trudno jest galopować i jednocześnie liczyć. Po drugie, niektórzy psychologowie wykazują, że bez udziału palców czy czegokolwiek innego człowiek jest w stanie ustalić ilość od 1 do 7 przedmiotów. Innymi słowy, aby policzyć np. „sześć”, wystarczy po prostu spojrzeć. Inni (jak np. Georges Ifrah), twierdzą wręcz, że proces automatycznego liczenia ma miejsce tylko w zakresie 1–4, co jeszcze bardziej zgadzałoby się z faktami słowiańskimi. Po trzecie, im wyraz jest częściej używany, tym ma większą szansę pozostać archaiczny. Wśród liczebników często używa się właśnie 2, 3, 4, im wyższy liczebnik, tym rzadszy, z wyjątkiem 10, używanego częściej niż inne. W słowiańskim słowo 10 istotnie wykazuje ślady dawnej odmiany liczebnikowej (Bańkowski woli to przemilczeć).

Fakty te sugerują, że liczebniki 5–9 zostały zastąpione przez rzeczowniki nie z powodu używania koni, ale z powodu względnej rzadkości użycia. Porównaj angielskie two years, forty years (składnia liczebnikowa), ale hundreds of years (składnia rzeczownikowa). W słowiańskim podobna zmiana zachodzi już od pięciu. Argument ten zatem niczego nie dowodzi.

2. Słowo oznaczające kawałek drewna

W słowiańskim istnieje słowo płacha oznaczające w różnych kontekstach i dialektach różne rodzaje kawałków drewna, etymologicznie za znaczy ‘coś pływającego’, co jakoby oznacza, że Słowianie żyli kiedyś w okolicach, gdzie drewno nie rosło (w lesie), a przypływało (rzekami). Otóż wcale niekoniecznie. Po prostu nazwą płacha określano przypływające z prądem rzek kawałki drewna (a potem w ogóle kawałki drewna), podczas gdy na „drewno rosnące” (czyli na drzewa) używano innych nazw. Związek między drzewo a drewno, drwa jest oczywisty, zatem nie ma podstaw do poważnego traktowania tego argumentu.

3. Termin Slověni

Nazwa własna Słowian – Slověni – w tej właśnie formie jest zaświadczona w najstarszych pismach słowiańskich. Gdyby to określenie miało słowiański rodowód, oczekiwalibyśmy końcówki -e, występującej w innych nazwach z przyrostkiem -ěn- lub -an- (typu Polanie), a nie -i. Istotnie, końcówka ta zjawia się, jednak dopiero później i prawdopodobnie jest przeniesiona wtórnie z innych wyrazów o podobnej budowie.

Ze względu na tę właśnie nietypową końcówkę (wyglądającą na przeniesioną z łacińskiej formy Sclavēnī) można by wręcz podejrzewać, że nazwa własna Słowian jest zapożyczona. Łaciński termin sclavus znaczy ‘niewolnik, jeniec wojenny’; sclavēnus to ‘pochodzący z rodu niewolników’. Z punktu widzenia łaciny wyraz ten jest derywatem, jego rdzeń nie ma jednak łacińskiej etymologii. W klasycznej łacinie był nieobecny.

Wypada tu wrócić do sprawy ptolemeuszowskich Souobenoi, a także przytoczyć słowiański wyraz swoboda, który nie ma przejrzystej etymologii i występuje również w odmianie słoboda. Jak się wydaje, łaciński sclavus i słowiańska swoboda – słoboda związane są nie tylko ze sobą (choć niewolnika akurat trudno uznać za swobodnego), ale również z etnonimem Słowian. Protosłowianie mogli być tożsami ze Souobenoi, ale i mogli wchłonąć ich w siebie, kimkolwiek by byli, i przejąć ich nazwę. Można fantazjować, dlaczego dla Słowianina swobodny to ‘wolny’, a dla Rzymianina sclavus to ‘niewolnik’ (może to złośliwa zmiana znaczenia?). Wszystko tu obraca się w kręgu hipotez, pozwala jednak dopuścić wypadek, że nadwołżańscy Souobenoi mogli nie być tożsami z późniejszymi Słowianami (kontra koncepcji 3) i że byli dawcami obco brzmiącego etnonimu.

4. Słowiańska nazwa konia

Nie jest wiarygodne, że między kobyła i koń nie ma pokrewieństwa. W każdym razie koń zdaje się pochodzić od komoń, albo, jak sądzi Vasmer, od komń (w komoń -o- wstawione dla ułatwienia wymowy). Stare komń z kolei może wywodzić się od jeszcze wcześniejszego kobń, a tu już widać ewidentny związek z kobyłą, z łacińskim caballus oraz cabō, dop. cabōnis (‘koń’, obok equus), z greckim kaballēs. Termin, zdaje się, zapożyczony jest z jakiegoś języka nieindoeuropejskiego, por. sttur. käväl, pers. kaval ‘rączy koń’, fiń. hepo ‘rumak’, hevonen ‘koń’. Kusi zestawienie z semicką nazwą wielbłąda – kamel / gamal, por. litew. kumelỹs ‘koń’, kumẽlė ‘kobyła’. Ale nie odbiegajmy od tematu. Słowianie zapomnieli własnej nazwy konia (co o niczym nie świadczy, jak każdy argument ex silentio – zapomnieli też starych nazw głowy, ręki i nogi, a przecież organów tych nie postradali!), przyjęli nazwę obcą, być może przyniesioną im przez lud o wiele bardziej „konny” (przypominają się znowu Sarmaci! – a może nawet Scytowie). Koni nie musieli sami nawet hodować, znali je jednak doskonale. I dlatego w ich ustach wyraz koń zmieniał się w sposób nieregularny, co zwykle przytrafia się wyrazom często używanym. Duży plus dla Sarmatów, minus dla autochtonistów.

FAKTY LINGWISTYCZNE – POKREWIEŃSTWO Z INNYMI JĘZYKAMI

1. Podobieństwa między bałtyjskim a słowiańskim

Jak pisze Bańkowski, prawdopodobny jest brak (starych) pokrewieństw językowych między bałtyjskimi a słowiańskim, a podobieństwa są późne, wtórne i mogą mieć charakter ligi, a nie rodziny, bazować na zapożyczeniach i upodobnieniach, a nie na bliższym pokrewieństwie. Słowiański jest bliższy genetycznie germańskim niż bałtyjskim.

Cóż, takie poglądy istotnie wykazują niektórzy, chyba jednak nie przeprowadziwszy wszechstronnej analizy problemu do końca. Zazwyczaj przy tym zakłada się, że Bałtowie i Słowianie to dwie gałęzie ludów indoeuropejskich, które zawsze rozwijały się w bliskim sąsiedztwie. Podkreślić wypada jednak, że poglądy Bańkowskiego, przeczącego choćby wczesnym kontaktom bałtosłowiańskim, należą do zupełnie skrajnych. Podobnie jak wiele innych jego wymysłów, są zupełnie niewiarygodne. Zwłaszcza, że ich autor celowo ignoruje pewne dane językowe, tj. świadomie je przemilcza, aby uzyskać z góry założony obraz.

Tymczasem wśród wszystkich zbieżności leksykalnych języków słowiańskich z innymi językami IE, te bałtyjskie są najliczniejsze. Nie sposób udowodnić, że są to wszystko zapożyczenia. Wręcz przeciwnie, uwzględnienie faktów prozodycznych (akcent i intonacja), które kompletnie pomija Bańkowski, zmusza do przyznania, iż ok. 200–300 słów znanych jest tylko z bałtyjskiego i słowiańskiego i nie występuje nigdzie indziej (wg Stanga; dla porównania odmienne wyliczenia Bańkowskiego wzięte są z powietrza), a ich budowa morfologiczna i prozodia jasno wskazują, że nie chodzi tu bynajmniej o zapożyczenia, lecz o wspólne innowacje. Takie innowacje stanowią wg Sławskiego ponad 30% wszystkich rzeczowników w bałtosłowiańskim słowniku Trautmanna. Safarewicz z kolei wykazał wielką archaiczność bałtosłowiańskich innowacji czasownikowych. Dowody na genetyczną łączność obu grup znajdziemy także w dziedzinie fonologii (na przykład występujące tylko w tych dwóch grupach wzdłużenie samogłosek przed dawną spółgłoską dźwięczną nieaspirowaną i nadanie tej wzdłużonej samogłosce intonacji akutowej, określane jako reguła Wintera), morfologii, słowotwórstwa itd. Do tego wypada dodać pewną liczbę odziedziczonych słów znanych tylko Germanom, Bałtom i Słowianom, jak też takich, które znane są tylko Indoirańczykom i Bałtosłowianom. Więcej o tym w innym artykule.

Pozostaje wyjaśnić, że obiekcje niektórych uczonych przeciwko uznaniu jedności językowej bałtosłowiańskiej na jakimś etapie rozwoju historycznego tych języków (oczywistej np. dla Sławskiego czy Moszyńskiego) biorą się głównie z faktu braku wspólnej leksyki w dziedzinie pewnych form gospodarki, zwłaszcza rolnictwa. Nie wynika z tego bynajmniej automatyczny brak istnienia niegdyś wspólnego przodka tych języków. Po prostu w dobie wspólnoty bałtosłowiańskiej nie znano jeszcze wyższych form rolnictwa.

Mogło być też tak, że Bałtowie uznali obcą terminologię za bardziej atrakcyjną od odziedziczonej. Analogicznie: z faktu zaniku łacińskiego słowa bellum oznaczającego wojnę, zastąpionego w językach romańskich przez termin pochodzenia germańskiego (typu guerra) lub słowiańskiego (rumuńskie război), trudno chyba wysnuwać wniosek, że Rzymianie byli pacyfistami!

Reasumując, nie ma podstaw dla negowania genetycznych związków bałtosłowiańskich. Można zatem postawić minus koncepcjom 3, 4 i 7.

2. Wyrazy typu kentum w słowiańskim

Tak języki bałtyjskie, jak i słowiańskie, posiadają sporo wyrazów typu kentum, które w dodatku nie zawsze sobie odpowiadają. Uczeni spierają się, gdzie takich wyrazów jest więcej. Przykłady: litew. žąsis (satəm) wobec polskiego gęś (kentum) lub litew. klausyti (kentum) wobec słuchać (satəm). Tłumaczy się to zapożyczeniami z nieznanego kentumowego źródła, albo też specyficznym rozwojem pierwotnego miękkiego č, które czasem mogło się z powrotem zmienić w k, zwłaszcza jeśli rdzeń zawierał s (reguła Meilleta), co słusznie zauważa Bańkowski. Zmiany tego typu były nie dość regularne, aby we wszystkich dialektach bałtosłowiańskich zapanował jednolity obraz. Fakty te nie dowodzą niczego istotnego dla ustalenia lokalizacji słowiańskiej praojczyzny, a zwłaszcza nie dowodzą braku jedności bałtosłowiańskiej.

3. Zbieżności słowiańsko-germańskie

Bardzo liczne są jakoby zbieżności wyłącznie słowiańsko-germańskie (zdaniem Bańkowskiego trzykrotnie liczniejsze od bałtosłowiańskich). Tymczasem przykłady zarówno w sferze leksyki, jak i morfologii nie wcale tak liczne, co widać także w słowniku Bańkowskiego. Owszem, istnieje grupa wspólnych wyrazów germańsko-bałtosłowiańskich, z których część to zapewne wspólne zapożyczenia z przedindoeuropejskiego substratu. Istnieją też wyrazy znane jedynie językom germańskim i bałtyjskim. Natomiast większość wyrazów uznawanych za innowacje słowiańsko-germańskie to w rzeczywistości zapożyczenia bądź relikty słów ogólnoindoeuropejskich, które gdzie indziej nie zachowały się lub są obecne szczątkowo. Dowodzi to sąsiedztwa Słowian, Bałtów i Germanów, ale nie sposób dziś chyba wyciągać jakichkolwiek innych wniosków (które języki sąsiadowały bezpośrednio i kiedy, a także gdzie przebiegała granica między nimi).

4. Zbieżności słowiańsko-mesapijskie

Istnieją natomiast różnego rodzaju podobieństwa (w leksyce, w morfologii) języków słowiańskich do innych języków. Np. mesapijski, wymarły i dość powierzchownie poznany język używany w południowej Italii, ma najwięcej podobieństw do italoceltyckich, zaś na drugim miejscu są słowiańskie (i ex aequo greka). Rozmieszczenie pewnych nazw rzecznych pozwala przypuszczać, że praojczyzna Mesapijczyków leżała na Górnym Śląsku, w Czechach, na Morawach i w Słowacji. Nawiązania mesapijsko-słowiańskie pozwalają przypuszczać, że obszary tych języków graniczyły ze sobą. Nie wiadomo tylko, kiedy dokładnie Mesapijczycy mieliby zamieszkiwać południową Polskę. Nie wiadomo jak przebiegały granice ich obszaru – te doprawdy trudno wyznaczyć w oparciu o jeden tylko rdzeń ap- ‘woda’ występujący w toponimii, a tak się właśnie robi. Byłby plus dla autochtonistów, ale zbyt wiele tu hipotez i domysłów. Równie dobrze można przyznać, że toponimy z ap- nie są wcale mesapijskie, ale np. wenetyjskie, i wtedy plusa dostałby Trubaczow ze swoją koncepcją dunajską. A może Protosłowianie w pewnym okresie mieszkali np. od Dniepru aż po Słowację czy Górny Śląsk? Jeśli rację ma Godłowski, przecież tereny między Dnieprem a Wisłą ktoś musiał zamieszkiwać! Może Słowianie, a może Mesapijczycy? Zbyt wiele tu możliwych rozwiązań i hipotez, aby argument ten miał silniejszą wartość dowodową.

5. Zbieżności słowiańsko-ormiańskie

Między słowiańskim a ormiańskim systemem koniugacyjnym można dostrzec sporo paraleli, istnieje ponadto szereg wspólnych osobliwości leksykalnych. Dowodzi to według Gołąba, że w etnogenezie Słowian musiały brać udział, w charakterze substratu, plemiona mówiące dialektami należącymi do ormiańskiej grupy językowej. Do wyodrębnienia się Słowian doszło, gdy pomiędzy 2500 a 1500 p.n.e. na ormiański substrat nasunęły się pewne plemiona bałtosłowiańskie.

Hipoteza słowiańsko-ormiańska może także wyjaśniać różnice słowiańsko-bałtyjskie wzmiankowane wyżej. Nie za bardzo pasuje ona do koncepcji zachodniej ojczyzny Słowian, ale i do koncepcji zakładających, że słowiańska praojczyzna znajdowała się daleko na wschodzie. Może natomiast służyć za wsparcie dla koncepcji Godłowskiego, jak i Gołąba czy Trubaczowa. Zakładamy przy tym, że przodkowie Ormian wyruszyli z ukraińskich stepów na zachód, na jakiś czas osiedlili się na Bałkanach w sąsiedztwie Greków, by w końcu podążyć na wschód przez Anatolię, aż do Armenii.

6. Słowiański nie jest językiem mieszanym

Terminem „język mieszany” lub „Mischsprache” określa się język, który powstał wskutek silnego oddziaływania dwóch różnych, niespokrewnionych języków i ma wskutek tego silnie uproszczoną gramatykę. Słowiański w żadnym razie nie jest „Mischsprache”, co miałoby miejsce, gdyby powstał późno (dopiero ok. 400 n.e.) i w wyniku indukcji irańskiego (sarmackiego) na substrat bałtyjski. Być może. Bułgarski istotnie uprościł swą gramatykę po najeździe turkijskich Protobułgarów. Rosyjski jednak nie jest językiem mieszanym, a przecież wchłonął w siebie język Waregów – Rosów.

A czy łacina jest Mischsprache? A czyż nie wchłonęła np. etruskiego? Znana jest cała lista zapożyczeń z tego języka, a przecież ta leksykalna inwazja nie spowodowała jakiegoś znaczącego uproszczenia gramatyki. W greckim też mamy masę zapożyczeń (pelazgijskich? przedindoeuropejskich?) z ‘człowiekiem’ (ánthrōpos, por. odziedziczone anēr < H̥ner- i drōps < H̥nr-op-) i ‘morzem’ (thálatta : thálassa) na czele, ale czy z tego wyniknął „mieszany” charakter języka?

Na terenie Francji języki celtyckie nałożyły się na liguryjski, baskijski i inne języki przedindoeuropejskie. Na celtyckie nawarstwiła się łacina, a na nią frankoński. Ostatecznie uformował się „mieszany” francuski. W porządku. Jednak hiszpański miał podobną, a może jeszcze bardziej zawikłaną historię (łacina nałożyła się tu na iberyjski, baskijski, trzy różne fale Celtów, potem przyszli Wizygoci i Arabowie), a jednak nie wykazuje jakichś zasadniczych uproszczeń porównywalnych ze stanem we francuskim.

Zachowawczy charakter słowiańskiej gramatyki nie musi być dowodem, że słowiański nie mógł powstać z udziałem substratów ormiańskiego i italskiego, superstratów irańskiego, mesapijskiego czy germańskiego. Wynik oddziaływania dwóch języków bywa bowiem bardzo różny i trudno tu o jakieś uogólnienia.

Istnieje hipoteza sformułowana przez Gołąba na podstawie analizy tzw. wtrętów kentumowych w słowiańskim, która głosi, że zachowawczy charakter słowiańskiego jest spowodowany brakiem bezpośredniego kontaktu z ludami nieindoeuropejskimi. Pierwotna, nieindoeuropejska (semitoidalna?) warstwa językowa na terenach wchodzących w skład późniejszej słowiańskiej praojczyzny, reprezentowana była przez ludy kultury trypolskiej. Warstwa ta została zindoeuropeizowana przez wczesne plemiona indoeuropejskie używające języków kentumowych. Na tę z kolei warstwę nasunął się język spokrewniony z ormiańskim. Słowiański byłby więc poprzedzony przez coraz bardziej pokrewne języki, które stanowiły rodzaj bufora i uchroniły go przed silnym oddziaływaniem prowadzącym do powstania „języka mieszanego”. Taka hipoteza tłumaczyłaby też bogatą i zróżnicowaną słowiańską terminologię rolniczą, odmienną od bałtyjskiej, w której dają się wyróżnić warstwy zapożyczeń pochodzące z kolejnych nasuwających się na siebie języków. Jednocześnie najbardziej prawdopodobną kolebką Słowian stają się ukraińskie stepy i lasostepy (wieś Trypole, ukr. Трипілля, leży w okolicach Kijowa).

FAKTY LINGWISTYCZNE – KONTAKTY MIĘDZY JĘZYKAMI

1. Zapożyczenia germańskie w słowiańskim

Liczne dawne zapożyczenia germańskie w językach słowiańskich omówione są w osobnym artykule. W językach germańskich brak natomiast praktycznie zapożyczeń ze słowiańskiego. Nie wzbudza kontrowersji goc. plinsjan ← słow. plęsati ‘tańczyć, pląsać’. Znaczenie wyrazu skotъ ‘skot, bydło’ sugeruje także, że było one źródłosłowem dla goc. skatts ‘pieniądz’. Także *smoky ‘figa’ mogło być źródłem dla niejasnego goc. smakka.

Wszystko to zdaje się świadczyć o mniej lub bardziej stałych kontaktach germańsko-słowiańskich na przestrzeni dziejów, nie wiadomo tylko, gdzie one zachodziły. Minus dla Bańkowskiego, Czupkiewicza i Trubaczowa.

2. Zapożyczenia łacińskie w słowiańskim

Pierwsze bezpośrednie kontakty z łaciną mają miejsce dopiero od ok. roku 500. Dowodzić to może, że Słowianie wcześniej ani nie sąsiadowali z imperium rzymskim, ani nie utrzymywali z Rzymem kontaktów. Listę zapożyczeń łacińskich podano w innym artykule.

3. Zapożyczenia irańskie w słowiańskim

Według niektórych badaczy język Słowian nie zawiera zbyt wielu zapożyczeń irańskich, jednak inni twierdzą wręcz przeciwnie. Listę kandydatów zamieszczono w innym artykule.

Niezależnie od opinii na temat ilości tych wyrazów trudno tu o jakieś konkretniejsze wnioski. Sąsiedztwo słowiańsko-irańskie można przypasować właściwie do każdej z siedmiu omawianych koncepcji.

4. Zapożyczenia irańskie w bałtyjskim

Najnowsze badania wykazują obecność w jęz. bałt. terminów (gł. rolniczych) zbieżnych z irańskim, a nieobecnych w słowiańskim (np. irań. dānā ‘ziarno’ – litew. dúona ‘chleb’, aw. yava ‘ziarno’ – litew. javaĩ ‘zboże’, pers. kabūtar – prus. keutaris ‘gołąb’ itd.). Wyrazy te mogą być także izoglosami. Wynikać może z tego jedynie, że obszar słowiański nie rozdzielał na całej linii obszarów bałtyjskiego i irańskiego. Sąsiedztwo bałtyjsko-irańskie doskonale pasuje na przykład do koncepcji lokalizacji Protosłowian – Souobenoi nad Wołgą, co jednak nie oznacza, że nie da się go pogodzić z innymi koncepcjami. Słowiański nie zapożyczył pewnych wyrazów, które zapożyczył bałtyjski – trudno tu o dalsze wnioski. Czy z faktu, że np. litewski zapożyczył z polskiego szereg wyrazów musi zaraz wynikać, że musiał je zapożyczyć także niemiecki? Czy z faktu, że ich nie zapożyczył wynika, że obszary polski i niemiecki nie graniczą ze sobą?

5. Zapożyczenia trackie, greckie i celtyckie w słowiańskim

Znane są jedynie nieliczne bezpośrednie zapożyczenia z trackiego, greckiego i celtyckiego. Mają one więc znikomą wartość dowodową – przede wszystkim nie wiadomo, kiedy zapożyczenia się dokonały, greckie być może dopiero w okresie, gdy Słowianie rozprzestrzenili się na Półwyspie Bałkańskim i weszli w kontakt z grecką kulturą. Mogą jednak w jakimś stopniu popierać Godłowskiego (od greckich wybrzeży Morza Czarnego do Podnieprza nie jest aż tak daleko, a Celtowie dotarli w swojej ekspansji aż na Ukrainę).

6. Zapożyczenia uralskie w słowiańskim

Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim sporo jest pożyczek ugrofińskich, których brak w jęz. bałt. (zob. tutaj). Szereg z tych wyrazów mogła w rzeczywistości wędrować w przeciwną stronę, od słowiańskiego do języków ugrofińskich. Wspólnym źródłem zapożyczeń mogły być też języki turkijskie. Vasmer uważa, że zapożyczenia ugrofińskie istnieją tylko w rosyjskim i są stosunkowo późne. Podobnie w fińskim znaleziono jedynie wyrazy praruskie, a nie prasłowiańskie.

Możliwe, że domniemane kontakty prasłowiańsko-ugrofińskie zamanifestowały się w innych, pozaleksykalnych warstwach języka. I tak, wpływem ugrofińskim tłumaczono tzw. prawo otwartej sylaby, głoszące, że w języku Słowian żadna sylaba nie może kończyć się spółgłoską. Problem jednak w tym, że języki ugrofińskie nie mają takiej właśnie struktury, nie mogły więc jej przekazać językowi słowiańskiemu (cecha ta występuje natomiast w pewnych językach ałtajskich).

Łatwiej natomiast można uwierzyć we wspólny rodowód osobliwości fonetycznej, jaką dzieliły język węgierski i język ogólnosłowiański. Krótkie a w obu tych językach było bowiem wymawiane jako samogłoska tylna zaokrąglona (ɒ). Język węgierski posiadał obok tego samogłoskę o, i zapewne dlatego zaokrąglone [ɒ] zachowało się w nim do dnia dzisiejszego. Natomiast język Słowian nie posiadał krótkiego o, i zapewne dlatego tuż po ekspansji Słowian wszędzie doszło do podniesienia artykulacji dawnej samogłoski niskiej (ɒ > ɔ). O dawnej, niskiej artykulacji współczesnego o świadczą między innymi zapożyczenia słowiańskie w węgierskim, jak i greckie nazwy miejscowe, stale zawierające a na miejscu współczesnego słowiańskiego o.

7. Zapożyczenia ałtajskie w słowiańskim

Istnieją podstawy, by przypuszczać, że pierwsze kontakty słowiańsko-turkijskie miały miejsce jeszcze przed okresem słowiańskiej ekspansji w VI wieku n.e. Znacznie więcej jest wyrazów ałtajskich (turkijskich lub mongolskich) zapożyczonych w późniejszych okresach (zob. tutaj).

Wzajemnym wpływem języka prasłowiańskiego i protobułgarskiego (domniemanego języka Hunów; dzisiejszym potomkiem protobułgarskiego jest czuwaski) można też wytłumaczyć szereg słowiańskich osobliwości spoza sfery leksyki. Najważniejszą z tych cech jest obecność w systemie językowym spółgłosek miękkich i twardych, w zależności od rodzaju następującej samogłoski – cecha ta występowała już prawdopodobnie w prasłowiańskim (na poziomie alofonicznym), jest też znana we wszystkich językach turkijskich. Przed samogłoską tylną spółgłoski prasłowiańskie były welaryzowane (dziś cechę tę przechował rosyjski), i tak samo jest w językach turkijskich. Podobnie jak języki słowiańskie, współczesny język czuwaski (a przynajmniej jego dialekty) toleruje nagłosowe grupy spółgłosek, co w turkijskiej rodzinie językowej jest raczej wyjątkowe. Dialekty dolnoczuwaskie, podobnie jak język prasłowiański, wykazują tendencję do otwierania sylab. W historii języka czuwaskiego doszło też do powstania dwóch samogłosek zredukowanych ă, ĕ, które można uznać za odpowiedniki słowiańskich jerów ъ, ь. Podobnie jak jery, samogłoski te często odpowiadają samogłoskom wysokim i, ı, ü, u innych języków turkijskich. Wreszcie w czuwaskim, podobnie jak w słowiańskim, doszło do powstania spółgłosek protetycznych j-, v- przed nagłosową samogłoską. W innych językach turkijskich zjawisko to nie jest znane, dlatego tureckiemu odun odpowiada czuw. vuta ‘drewno’, tur. üç – czuwaskie viśśĕ ‘trzy’, tur. ikiz – czuw. jĕkĕr ‘para’, tur. at – czuw. jat ‘imię’. Wreszcie można dostrzec podobieństwa w wokalizmie: ani w literackim czuwaskim (i części gwar), ani w prasłowiańskim nie znajdziemy samogłoski o (w słowiańskim rozwinęła się ona późno z krótkiego a).

Osobliwości te mogą dowodzić, że słowiańska praojczyzna znajdowała się blisko nadwołżańskich siedzib turkijskich Bułgarów, co idealnie pasuje do koncepcji Czupkiewicza.

8. Zapożyczenia słowiańskie w języku Hunów

Hunowie podobno używali słowiańskich słów medos i strava. Gdyby jednak nazwy te były słowiańskie, w epoce Hunów brzmiałyby zapewne *medu lub *medus, a nie medos, oraz *sutrava, a nie strava. Słowo medos nie musi być słowiańskie, równie dobrze może być gockie, a nawet ugrofińskie (dla praugrofińskiego rekonstruuje się *mete). Pierwsze słowo niczego więc nie dowodzi, drugie zaś ma nieoczekiwaną postać fonetyczną. Dla strava istnieje zresztą etymologia gocka (związek z czasownikiem straujan). Labuda napisał na ten temat: „skoro symbioza Hunów z Gotami jest znana, a symbioza z Słowianami hipotezą, to w takim razie jest rzeczą niemetodyczną przytaczać tego rodzaju argumenty na poparcie mniemania słabiej uzasadnionego”.

UWAGA KOŃCOWA

Obecność lub brak zapożyczeń nie ma decydującej wartości dowodowej dla rekonstrukcji dawnego rozmieszczenia języków. Szacuje się, że z gockiego do słowiańskiego przeszło ok. 40 wyrazów, podczas gdy ze słowiańskiego do gockiego tylko 1 (plinsjan ← plęsati ‘tańczyć’) – a przecież Słowianie mieszkali tak samo blisko Gotów, jak Goci Słowian. We współczesnej polszczyźnie natrafimy np. na zapożyczenia z malajskiego (np. amok), mimo że Polacy nigdy nie sąsiadowali z Malajczykami, a znaczenie języka malajskiego jest co najwyżej lokalne. Liczba zapożyczeń z francuskiego zaś na pewno przekracza to, co powinno wynikać tak z odległości Francji od Polski, jak i obecnego znaczenia języka francuskiego. Z drugiej strony w języku polskim trudno byłoby dopatrzyć się większych wpływów sąsiedniego języka dolnołużyckiego, słowackiego, a także litewskiego.

Odnosząc to do wyżej wymienionych przykładów: (domniemana) obecność iranizmów w słowiańskim nie dowodzi jeszcze (sama przez się), że kiedykolwiek istniało sąsiedztwo Słowian i np. Sarmatów. Również domniemanie, że pierwsze zapożyczenia z germańskiego pojawiły się dopiero w okresie gockim, nie pozwala wykluczyć sąsiedztwa Słowian i Germanów na wcześniejszych etapach dziejów.

FAKTY LINGWISTYCZNE – NAZWY GEOGRAFICZNE

1. Przesuwka germańska w nazwach polskich rzek

W starych nazwach rzek polskich brak jest jakoby germańskiej przesuwki spółgłosek, co ma dowodzić braku stałego osadnictwa Germanów na terenach polskich. Przesuwka ta datowana jest, bardzo nieprecyzyjnie, na okres od V wieku p.n.e. do III w n.e. W jej wyniku np. stare t stało się szczelinową þ (= th), natomiast stare d zmieniło się w (nowe) t. Z uwagi na swój charakter proces ten nie mógł być żywotny zbyt długo – gdy z dawnego d zrobiło się t, proces musiał zakończyć się, inaczej nowo powstałe t rozwinęłoby się w þ.

Aby w nazwie jakiejś rzeki nastąpiła przesuwka, Germanie musieliby zamieszkiwać nad nią tuż przed okresem, gdy przesuwka zachodziła, w ciągu tego okresu, jak również później, aby następnie przekazać „przesuniętą” nazwę przybywającym Słowianom. A co jeśli np. tereny nad tą rzeką zamieszkiwali np. Wenetowie, a gdy przybyli Germanowie, ich przesuwka była już faktem dokonanym i zakończonym? Germanie poznaliby starą nazwę od Wenetów i nie zmieniliby jej już (bo przesuwka byłaby już procesem martwym). A więc w takim wypadku Słowianie poznaliby ową nazwę z ust Germanów bez przesuwki! Dziwić się zatem należy, że wysuwa się argument tak łatwy do obalenia.

Sprawa ma jeszcze jeden aspekt. Otóż szereg nazw rzecznych ma etymologię ciemną, tzn. nie ma etymologii. Mogą one więc wykazywać przesuwkę, bo nie znamy ich pierwotnego brzmienia. Do takich nazw zalicza się np. Odra. Mało tego, jeśli w nazwie występowała dźwięczna przydechowa typu dh, zarówno nazwa z przesuwką jak i bez przesuwki brzmiałaby w słowiańskim tak samo. Dalej, jeśli w pierwotnej nazwie występowała bezdźwięczna t, germańska przesuwka uczyniła z niej szczelinową þ. Słowianie nie mieli takiego dźwięku w swoim języku i mogli go przejąć jako t (por. pol. cudzy < tjudj- ← germ. *þiud- < *teut-).

Wreszcie wbrew wstępnemu założeniu istnieje jednak kilka nazw rzecznych, w których możliwa była germańska przesuwka. Do takich rzek należy Tanew. Jej nazwa ma pochodzić od rdzenia *danu- oznaczającego wodę (patrz Don, a także prawdopodobnie Dunaj, Dniestr i Dniepr; na przeszkodzie powszechnemu przyjęciu tej etymologii stoi fakt, że germ. -a- powinno dać słow. -o-, a nie -a-, możliwe jednak, że w dialekcie, z którego wyraz ten przejęto, doszło do wzdłużenia -a- w sylabie otwartej; w językach germańskich proces taki jest powszechny). Argument jest więc pozbawiony wszelkiej wartości.

2. Pochodzenie i budowa nazw rzecznych

Noteć, San, Bug, Narew, Bzura, Widawka, Barycz, Nida… nie mają słowiańskiej etymologii, podobnie jak wiele rzek ukraińskich, np. Prut, Dniestr, Boh, Dniepr, Don. Z drugiej strony niektóre nazwy rzek polskich, np. Odra, Wisła, Warta, mogą mieć etymologię słowiańską, słowiańskiego pochodzenia mogą (nie muszą) być też nazwy Dźwina, Prypeć, Wołga. Pochodzenia słowiańskiego mogą być Brok, Łupia, Radęca, Ropa, uważane kiedyś za niesłowiańskie. Nie wiadomo jednak, kiedy zaczęły być używane. Jedynie Odra i Drwęca mają odpowiedniki w Europie płd.-zach., co uprawdopodobnia ich niesłowiańską (wenetyjską?) etymologię.

Nazwy pewnych rzek: Gwda, Kwa, Nysa, San (ukraiń. Sian) są ciemne, tj. nie mają żadnej etymologii. Etymologia niektórych nazw jest nieustalona, np. dla nazwy Wisła znajdowano etymologię słowiańską, bałtyjską, wenecką, celtycką, germańską, irańską, tracką, a nawet nieindoeuropejską.

Element -awa w nazwach niektórych rzek (zwłaszcza na obszarze Sudetów i terenach sąsiadujących) jest pochodzenia germańskiego i wywodzi się od wczesnogermańskiego *ahwā ‘rzeka’. W szczególności dotyczy to takich nazw jak Wełtawa, Opawa, Ścinawa, Morawa (sgn Marahha), por. też Murafa, wcześniej Morafa, Murachwa, Morachwa na Ukrainie z zachowaną gocką postacią elementu. W wielu innych wypadkach (np. Rudawa) występuje tu raczej słowiański sufiks, przypadkowo identyczny z sufiksoidem germańskiego pochodzenia. Więcej szczegółów w odrębnym artykule.

Na zachodzie (w dorzeczu Odry i Wisły) przeważają nazwy o tematach na *-o-, *-ā-, podczas gdy na wschodzie (w dorzeczu Dniepru) występują, jakoby dawniejsze, nazwy o tematach na *-i- (Słucz, Uborć, Usz).

Na wschodzie dominują nazwy rzeczne z przedrostkami, np. Prypeć, Uborć, na zachodzie bez przyrostków.

Na wschodzie dominują nazwy z przyrostkami (w większości mającymi odpowiedniki bałtyjskie), np. -ost′, -uj, -aj, -yń, -ań, -meń, -ma, -wa. Z drugiej strony na wschodzie trafiają się nazwy w postaci tematów przymiotnikowych bez -k, np. Jezioro Głubo (por. głęboki). W dorzeczu Prypeci obok nazw typu Wiślica, Wisłów Rów, występują nazwy bezprzyrostkowe – rzeka Wisła, bagno Wisło. Występują też nazwy utworzone od archaicznych pierwiastków, jak Wechra (por. niem. Weser – Wezera), Or′czik (pokrewne scs. orь ‘rumak’, por. polskie Orzyc).

Derywaty od nazwy Dunaj (np. Dunajec) występują na całej północnej słowiańszczyźnie.

Czy ktoś potrafi wciągnąć z tego jakiekolwiek sensowne wnioski? A ile nazw rzecznych np. na obszarze Niemiec ma niemiecką etymologię i jakie z tego faktu można wyciągnąć wnioski?

Ponieważ nie wiadomo, które nazwy mają rodowód słowiański, a które nie, ponieważ nie wiadomo, czy w nazwach pewnych rzek zachowały się archaiczne sufiksy i rdzenie, czy też są to nazwy w całości zapożyczone, wszelkie argumenty „rzeczne” słabo pomagają w ustaleniu praojczyzny Słowian.

3. Nazwa Wisły w językach germańskich

Germanowie zetknęli się z nazwą Wisły w postaci bałtyjskiej z typową dla tych języków przestawką spółgłosek: *Viskla > *Viksla → niem. Weichsel. A zatem gdy Germanie doszli do Wisły, nie było nad nią jeszcze Słowian, ale Bałtowie, prawdopodobnie Prusowie. Słowianie musieli przybyć nad Wisłę dopiero później. Minus dla koncepcji autochtonicznego rodowodu Słowian.

4. Nazwy rzek na Ukrainie

Stare nazwy rzek w środkowym i górnym dorzeczu Dniepru są identyfikowane jako bałtyjskie, nie słowiańskie. Na Ukrainie mamy za to nazwy trackie bądź irańskie (na obszarze, gdzie mieszkali Sarmaci, a wcześniej Scytowie). Trackie są nazwy rzek Prut, Seret, podejrzany jest San, pewna Raba (w Polsce). W dorzeczu Sejmu hydronimy bałtyjskie stykają się z irańskimi.

Wniosek: Słowianie spadli z Marsa. Albo nie lubili nazywać rzek po swojemu, woleli zapożyczać nazwy od innych ludów. A traktując rzecz poważniej: Słowianie mogli pojawić się na Ukrainie, emigrując z innych obszarów, na przykład znad Wołgi (koncepcja Czupkiewicza). Jest to kolejny argument rzeczny pozbawiony jakiejkolwiek wartości, tym bardziej, że nie ma nigdzie obszaru, na którym spotykalibyśmy wyłącznie stare słowiańskie nazwy rzek.

5. Nazwy typu Zarzecze, Zagórze

Na Ukrainie nazwy typu Zareč′e, Zacholm′e wskazują na dorzecze Prypeci jako punktu wyjścia migracji Słowian. Argument za Godłowskim i Czupkiewiczem.

6. Inne nazwy geograficzne

Wiele innych nazw geograficznych także nie ma etymologii słowiańskiej, o czym w osobnym artykule oraz tutaj.

FAKTY LINGWISTYCZNE – INNE NAZWY WŁASNE (np. plemienne)

1. Nazwy plemion słowiańskich

Nazwy plemion słowiańskich z Wołynia i Podola (Chorwaci, Dulebowie, Drewlanie / Drzewianie, Wołynianie / Wolinianie) powtarzają się nad Łabą, w Czechach, w Polsce, na Bałkanach. Wniosek: Słowianie migrowali, tylko kto zagwarantuje skąd dokąd?

W jednym przypadku źródła historyczne potwierdzają migrację plemienia Uliczów, którzy zamieszkiwali tereny nad Dnieprem, ale w IX wieku przesunęli się na zachód, na tereny między Dniestrem a Prutem. Być może fakt ten odzwierciedla dominujący kierunek migracji Słowian w ogóle.

2. Nazwy „Antowie”, „Serbowie” i „Chorwaci”

Nazwy Antowie, Serbowie i Chorwaci pojawiają się przed rokiem 500 n.e. na stepach nad Uralem, Wołgą, Donem i w Państwie Bosporańskim na Krymie / Tamaniu, i mogą być zidentyfikowane jako plemienne nazwy sarmackie. Poparcie dla hipotezy sarmackiej.

3. Nazwy osobowe i herbowe

Polska szlachta znała zagadkowe nazwy osobowe i herbowe (Chamiec, Roch, Mora, Doliwa, Jaksa), w herbach istnieją sarmackie tamgi, na Podolu, w Polsce, Łużycach itd. można spotkać irańskie nazwy miejscowe. Jak wyżej.

4. Imiona Słowian

Słowianie używali dwuczłonowych imion życzeniowych. Niektóre wyglądają jak wierne tłumaczenia z irańskich, a nawet ich kopie, np. Boguchwał = *Bagaxvarna (medyjskie Bagafarna). Jak wyżej.

UWAGA KOŃCOWA

Obecność lub brak zapożyczeń nie ma decydującej wartości dowodowej dla rekonstrukcji dawnego rozmieszczenia języków. Szacuje się, że z gockiego do słowiańskiego przeszło ok. 40 wyrazów, podczas gdy ze słowiańskiego do gockiego tylko 1 (plinsjan ← plęsati ‘tańczyć’) – a przecież Słowianie mieszkali tak samo blisko Gotów, jak Goci Słowian. We współczesnej polszczyźnie natrafimy np. na zapożyczenia z malajskiego (np. amok), mimo że Polacy nigdy nie sąsiadowali z Malajczykami, a znaczenie języka malajskiego jest co najwyżej lokalne. Liczba zapożyczeń z francuskiego zaś na pewno przekracza to, co powinno wynikać tak z odległości Francji od Polski, jak i obecnego znaczenia języka francuskiego. Z drugiej strony w języku polskim trudno byłoby dopatrzyć się większych wpływów sąsiedniego języka dolnołużyckiego, słowackiego, a także litewskiego.

Odnosząc to do wyżej wymienionych przykładów: (domniemana) obecność iranizmów w słowiańskim nie dowodzi jeszcze (sama przez się), że kiedykolwiek istniało sąsiedztwo Słowian i np. Sarmatów. Również domniemanie, że pierwsze zapożyczenia z germańskiego pojawiły się dopiero w okresie gockim, nie pozwala wykluczyć sąsiedztwa Słowian i Germanów na wcześniejszych etapach dziejów.

FAKTY LINGWISTYCZNE – NAZWY GEOGRAFICZNE

1. Przesuwka germańska w nazwach polskich rzek.

W starych nazwach rzek polskich brak jest jakoby germańskiej przesuwki spółgłosek, co ma dowodzić braku stałego osadnictwa Germanów na terenach polskich. Przesuwka ta datowana jest, bardzo nieprecyzyjnie, na okres od V wieku p.n.e. do III w n.e. W jej wyniku np. stare t stało się szczelinową þ (= th), natomiast stare d zmieniło się w (nowe) t. Z uwagi na swój charakter proces ten nie mógł być żywotny zbyt długo – gdy z dawnego d zrobiło się t, proces musiał zakończyć się, inaczej nowo powstałe t rozwinęłoby się w þ.

Aby w nazwie jakiejś rzeki nastąpiła przesuwka, Germanie musieliby zamieszkiwać nad nią tuż przed okresem, gdy przesuwka zachodziła, w ciągu tego okresu, jak również później, aby następnie przekazać „przesuniętą” nazwę przybywającym Słowianom. A co jeśli np. tereny nad tą rzeką zamieszkiwali np. Wenetowie, a gdy przybyli Germanowie, ich przesuwka była już faktem dokonanym i zakończonym? Germanie poznaliby starą nazwę od Wenetów i nie zmieniliby jej już (bo przesuwka byłaby już procesem martwym). A więc w takim wypadku Słowianie poznaliby ową nazwę z ust Germanów bez przesuwki! Dziwię się wręcz, że wysuwa się argument tak łatwy do obalenia.

Sprawa ma jeszcze jeden aspekt. Otóż szereg nazw rzecznych ma etymologię ciemną, tzn. nie ma etymologii. Mogą one więc wykazywać przesuwkę, bo nie znamy ich pierwotnego brzmienia. Do takich nazw zalicza się np. Odra. Mało tego, jeśli w nazwie występowała dźwięczna przydechowa typu dh, zarówno nazwa z przesuwką jak i bez przesuwki brzmiałaby w słowiańskim tak samo. Dalej, jeśli w pierwotnej nazwie występowała bezdźwięczna t, germańska przesuwka uczyniła z niej szczelinową þ. Słowianie nie mieli takiego dźwięku w swoim języku i mogli go przejąć jako t (por. pol. cudzy < tjudj- ← germ. *þiud- < *teut-).

Dodam wreszcie, że wbrew wstępnemu założeniu istnieje jednak kilka nazw rzecznych, w których możliwa była germańska przesuwka. Do takich rzek należy Tanew. Jej nazwa ma pochodzić od rdzenia *danu- oznaczającego wodę (patrz Don, a także prawdopodobnie Dunaj, Dniestr i Dniepr; na przeszkodzie powszechnemu przyjęciu tej etymologii stoi fakt, że germ. -a- powinno dać słow. -o-, a nie -a-, możliwe jednak, że w dialekcie, z którego wyraz ten przejęto, doszło do wzdłużenia -a- w sylabie otwartej; w językach germańskich proces taki jest powszechny). Argument uważam za zbity i pozbawiony wszelkiej wartości.

2. Pochodzenie i budowa nazw rzecznych.

Noteć, San, Bug, Narew, Bzura, Widawka, Barycz, Nida… nie mają słowiańskiej etymologii, podobnie jak wiele rzek ukraińskich, np. Prut, Dniestr, Boh, Dniepr, Don. Z drugiej strony niektóre nazwy rzek polskich, np. Odra, Wisła, Warta, mogą mieć etymologię słowiańską, słowiańskiego pochodzenia mogą (nie muszą) być też nazwy Dźwina, Prypeć, Wołga. Pochodzenia słowiańskiego mogą być Brok, Łupia, Radęca, Ropa, uważane kiedyś za niesłowiańskie. Nie wiadomo jednak, kiedy zaczęły być używane.

Nazwy pewnych rzek: Gwda, Kwa, Nysa, San (ukraiń. Sian) są ciemne, tj. nie mają żadnej etymologii. Etymologia niektórych nazw jest nieustalona, np. dla nazwy Wisła znajdowano etymologię słowiańską, bałtyjską, wenecką, celtycką, germańską, irańską, tracką, a nawet nieindoeuropejską.

Na zachodzie (w dorzeczu Odry i Wisły) przeważają nazwy o tematach na *-o-, *-ā-, podczas gdy na wschodzie (w dorzeczu Dniepru) występują, jakoby dawniejsze, nazwy o tematach na *-i- (Słucz, Uborć, Usz).

Na wschodzie dominują nazwy rzeczne z przedrostkami, np. Prypeć, Uborć, na zachodzie bez przyrostków.

Na wschodzie dominują nazwy z przyrostkami (w większości mającymi odpowiedniki bałtyjskie), np. -ost', -uj, -aj, -yń, -ań, -meń, -ma, -wa. Z drugiej strony na wschodzie trafiają się nazwy w postaci tematów przymiotnikowych bez -k, np. Jezioro Głubo (por. głęboki). W dorzeczu Prypeci obok nazw typu Wiślica, Wisłów Rów, występują nazwy bezprzyrostkowe – rzeka Wisła, bagno Wisło. Występują też nazwy utworzone od archaicznych pierwiastków, jak Wechra (por. niem. Weser – Wezera), Or'czik (pokrewne scs. orь ‘rumak’, por. polskie Orzyc).

Derywaty od nazwy Dunaj (np. Dunajec) występują na całej północnej słowiańszczyźnie.

Czy kto potrafi wciągnąć z tego jakiekolwiek sensowne wnioski? Pozwolę sobie również spytać, ile nazw rzecznych np. na obszarze Niemiec ma niemiecką etymologię i jakie z tego faktu można wyciągnąć wnioski.

Moim zdaniem, ponieważ nie wiadomo, które nazwy mają rodowód słowiański, a które nie, ponieważ nie wiadomo, czy w nazwach pewnych rzek zachowały się archaiczne sufiksy i rdzenie, czy też są to nazwy w całości zapożyczone, wszelkie argumenty „rzeczne” słabo pomagają w ustaleniu praojczyzny Słowian.

3. Nazwa Wisły w językach germańskich.

Germanowie zetknęli się z nazwą Wisły w postaci bałtyjskiej z typową dla tych języków przestawką spółgłosek: *Viskla > *Viksla → niem. Weichsel. A zatem gdy Germanie doszli do Wisły, nie było nad nią jeszcze Słowian, ale Bałtowie, prawdopodobnie Prusowie. Słowianie musieli przybyć nad Wisłę dopiero później. Minus dla koncepcji autochtonistycznej.

4. Nazwy rzek na Ukrainie.

Stare nazwy rzek w środkowym i górnym dorzeczu Dniepru są identyfikowane jako bałtyjskie, nie słowiańskie. Na Ukrainie mamy za to nazwy trackie bądź irańskie (na obszarze, gdzie mieszkali Sarmaci, a wcześniej Scytowie). Trackie są nazwy rzek Prut, Seret, podejrzany jest San, pewna Raba (w Polsce). W dorzeczu Sejmu hydronimy bałtyjskie stykają się z irańskimi.

Wniosek: Słowianie spadli z Marsa. Albo nie lubili nazywać rzek po swojemu, woleli zapożyczać nazwy od innych ludów.

5. Nazwy typu Zarzecze, Zagórze.

Na Ukrainie nazwy typu Zareč'e, Zacholm'e wskazują na dorzecze Prypeci jako punktu wyjścia migracji Słowian. Moim zdaniem argument za Godłowskim.

FAKTY LINGWISTYCZNE – INNE NAZWY WŁASNE (np. plemienne)

1. Nazwy plemion słowiańskich.

Nazwy plemion słowiańskich z Wołynia i Podola (Chorwaci, Dulebowie, Drewlanie / Drzewianie, Wołynianie / Wolinianie) powtarzają się nad Łabą, w Czechach, w Polsce, na Bałkanach. Wniosek: Słowianie migrowali, tylko kto zagwarantuje na 100% skąd dokąd?

W jednym przypadku źródła historyczne potwierdzają migrację plemienia Uliczów, którzy zamieszkiwali tereny nad Dnieprem, ale w IX wieku przesunęli się na zachód, na tereny między Dniestrem a Prutem. Być może fakt ten odzwierciedla dominujący kierunek migracji Słowian w ogóle.

2. Nazwy „Antowie”, „Serbowie” i „Chorwaci”.

Nazwy Antowie, Serbowie i Chorwaci pojawiają się przed rokiem 500 n.e. na stepach nad Uralem, Wołgą, Donem i w Państwie Bosporańskim na Krymie / Tamaniu, i mogą być zidentyfikowane jako plemienne nazwy sarmackie. Poparcie dla hipotezy sarmackiej.

3. Nazwy osobowe i herbowe.

Polska szlachta znała zagadkowe nazwy osobowe i herbowe (Chamiec, Roch, Mora, Doliwa, Jaksa), w herbach istnieją sarmackie tamgi, na Podolu, w Polsce, Łużycach itd. można spotkać irańskie nazwy miejscowe. Jak wyżej.

4. Imion Słowian.

Słowianie używali dwuczłonowych imion życzeniowych. Niektóre wyglądają jak wierne tłumaczenia z irańskich, a nawet ich kopie, np. Boguchwał = *Bagaxvarna (medyjskie Bagafarna). Jak wyżej.

ZAGADNIENIA SPECJALNE

1. Słowianie a Wenetowie

Słowian w pewnych źródłach określa się jako Wenetów. Na Łotwie leży Windawa, łot. Ventspils, ‘miasto Wenetów’. Siedziby Wenetów lokowane są na zachód od Aestów / Estów / Ostów utożsamianych z Bałtami (por. jednak dzisiejszych fińskich Estończyków). Wenedami nazywali Germanie wielu swych sąsiadów, może od ich własnych nazw, a może nie.

Na terenie obecnej Polski istnieją (istniały) nazwy geograficzne, które nie mają jasnej etymologii słowiańskiej, które wykazują podobieństwo do nazw identyfikowanych jako iliryjskie lub wenetyjskie (= pochodzących z języka nadadriatyckich Wenetów) i które występują grupowo na pewnych ciągłych obszarach. Mamy np. Karpaty (albańskie karpë ‘skała’, związane z plemieniem Karpów, spokrewnionych z Dakami) czy Tatry.

Problem Wenetów wymaga bardziej szczegółowej analizy.

• Lud, który Ptolemeusz nazywa Wenetami, zamieszkuje obszary, na których Tacyt jakieś 50 lat przed Ptolemeuszem lokuje zbierające bursztyn plemię Aestii; tych ostatnich brak u Ptolemeusza.
• Nazwą Veneti określają Herodot, Polybios i liczni autorzy łacińscy plemię żyjące nad Adriatykiem (por. dzisiejsza Wenecja). Ich język jest w jakimś stopniu znany i określany jako bliski italskim lub (w nowszych pracach) wręcz italski, ale zawierający też elementy celtyckie i germańskie.
• Cezar pisze o plemieniu galijskim Veneti w prowincji Aremorica nad Atlantykiem (por. dziś francuska prowincja Vendée na płd. od ujścia Loary, miasto Vannes w płd. Bretonii).
• Po walijsku Gwynedd to północna Walia.
• Jezioro Bodeńskie w starożytności nosiło nazwę Venetus.
• „Zdaniem H. Łowmiańskiego na terenie Polski, a także Litwy i przyległych obszarów, przed nadejściem Słowian i Bałtów, zamieszkiwał staroindoeuropejski lud Wenedów. Lud ten został wchłonięty lub częściowo wytępiony przez Słowian i Bałtów, lecz pozostała po nim jego nazwa. Nazwę tę przejęli Germanie i Finowie, którzy swych sąsiadów Słowian, zajmujących dawne ziemie wenedzkie, poczęli określać mianem Wenedów, Wenden, Vene, Venäjä” (Jerzy Ochmański, „Historia Litwy”, str. 26).
• „Oto w kronice Henryka Łotewskiego z początku XIII w. opisane zostały krótko dziwne a tragiczne dzieje jednego małego ludu na pograniczu litewsko-łotewskim. Plemię zwane Vindi – powiada kronikarz pod 1206 r. – było już wówczas mało znaczne i ubogie. Wypędzeni znad rzeki Winda, zamieszkali na miejscu, gdzie później Rygę wzniesiono. Ale i tu nie zaznali spokoju, gdyż napadli na nich Kurszowie (jedno z plemion bałtyjskich) i przegnali, wielu zabijając. Resztki Windów zbiegły tedy do ziemi Letgalów i mieszkając wśród nich doczekały się przybycia kapłanów chrześcijańskich i przyjęły chrzest. Pozostał tam po nich gród Ventspils, czyli gród Windów – Wentów. (…) Czy w takim razie Windi – Wenetowie nie są potomkami starożytnych Wenetów nad Bałtykiem?” (op. cit, dzięki uprzejmości jednego z korespondentów).
• Dziś na Łotwie znajdziemy dwa miasta o nazwach kojarzących się z Wenetami. Pierwszym jest nadbałtycka Windawa, dzisiejsze Ventspils, o nazwie pochodzenia nadbałtycko-niemieckiego, położona nad rzeką o nazwie Venta. Drugim – Kieś położona na północny wschód od Rygi – Cēsis (rosyjskie Kes′), dawniej zwana jako Wenden.
• W języku fińskim Venäjä, Venädä, Venät, w estońskim Vene, oznacza Rosję.
• Dopiero Jordanes w VI wieku n.e. utożsamia Wenetów ze Słowianami pisząc: „ex una stirpe exorti tria nunc nomina ediderunt, id est Venethi, Antes, Sclaveni” (z jednego pnia poczęci trzy teraz ludy wydali z siebie).
• U Ptolemeusza Odra nosi nazwę Ouiadouas (gen. Ouiadou). Nazwa ta ma etymologię wenetyjską, zgodną z topografią ujścia rzeki: vi- ‘roz-’, co zaś do reszty patrz Aduas, dziś Adda, lewy dopływ Padu (adu ‘strumień, bieg wody’, -a- rozszerzenie nazwy na -u zgodne z tendencją panującą w języku wenetyjskim).
• Nad Wartą leży Śrem, miasto o nazwie bez etymologii słowiańskiej, za to podobnej do iliryjskiego Sirmium (płd. Panonia – dziś węg. Szerem), trackiej rzeki Sermios (bułg. Strema), wenetyjskiego miasta Sirmio nad Jez. Garda (dziś Sermione) i paru innych nazw z płn. Włoch i okolic. Nazwę Śremu bezzasadnie wiązano ze szronem.
• Język iliryjski miał być podobny do wenetyjskiego znad Adriatyku.
• Nazwa Raba ma korzenie iliryjskie (a nie trackie): por. ilir. Arabō, dziś Raba w Panonii i inne, i ma znaczenie ‘Polna, rzeka płynąca przez pola orne’ (iliryjskie arab ‘pole’, por. łac. arvum).
• Nazwy Sawa (rzeka koło Łańcuta, także miejscowość koło Limanowej), Drawa (dopływ Noteci, także Drawiec, dziś Drzewiec niedaleko Koła oraz wieś Drawce na Spiszu) i Drama (dopływ Kłodnicy, dopływu Odry na Górnym Śląsku; także wieś Dramino na Mazowszu) przypominają nazwę iliryjskich rzek Savos, Dravos (dziś Sawa, Drawa) oraz Drama w Macedonii (nazwa tracka lub iliryjska).
• Nazwa Tatry ma etymologię celtycką (fr. tertre ‘wzgórze’ z celt.) lub dacką, zob. też iliryjskiego pochodzenia Trtra w Hercegowinie.
• Nazwa Drwęca (dopływ dln. Wisły) ma korzenie celtyckie (Druentia, dziś Durance, lewy dopływ Rodanu) lub wenetyjskie (Truentus w Picenum, śr.-wsch. Italia).
• Nazwa Opawa (dopływ Odry) pochodzi prawdopodobnie od iliryjskiego *Apāvus, por. Aponus ‘źródło w kraju Wenetów’, Met-apa ‘Międzyrzecze, miejscowość w Etolii’.
• Nazwa Noteć (staropolskie Noteś) ma odpowiednik Natiso, Natissa – nazwa małej rzeki w kraju Wenetów, wpadającej do Adriatyku; por. też Netisse, dziś Neetze, rzeka w kraju Połabian.
• Nazwa Wierzyca (lewy dopływ dln. Wisły), pierw. Verissa (rok 1198) ma sufiks -issa, znany z nazw rzek wenetyjskich, oraz rdzeń ten sam co w Werona, miasto nad Adygą.
• Nazwa Kalisia (Kalisz) może mieć etymologię słowiańską, ale też i iliryjską lub celtycką.
• Nazwa Veneti ma italoceltycką etymologię: ‘należący do rodu’ (*wen-, ten sam rdzeń, który widać w bretońskim gwenn ‘rasa’, stir. fin ‘rodzina’, a dalej w łac. venus ‘miłość’) przy braku etymologii słowiańskiej.
• Germańscy Frankowie dali początek późniejszym Niemcom, ale także Francuzom (przynajmniej dali początek ich nazwie). Ci ostatni mówią językiem romańskim, a nie germańskim, a samych siebie uważają za potomków Celtów.
• Nazwa Prusy oznaczała Niemców, ale przedtem pewien lud bałtyjski, który Niemcy wynarodowili. Istnieje uzasadniony pogląd, że tę z kolei nazwę przeniesiono, może dopiero w IX wieku, z nazwy plemienia germańskich Fryzów (germ. *Frūsa > Prūsai). Wskazówką jest tu niemieckie Frisches Haff – Zalew Wiślany.
• Nazwa Bułgarzy oznaczała lud turecki, potem słowiański.
• Nazwy celtyckich Walijczyków (ang. Welsh) i Kornwalijczyków, rumuńskich Wołochów i italskich Włochów wywodzą się od określenia jednego z plemion celtyckich (Wolków, Volcae, w wersji germańskiej Wolh) zamieszkujących Galię Narbonensis (podbici w 121 p.n.e.); ani Walijczycy, ani Wołosi, ani Włosi nie mają z nimi żadnego związku. Ten sam źródłosłów legł u podstawy nazwy Walonów, dziś mówiących dialektem języka francuskiego. W języku niemieckim przymiotnik welsch oznacza ‘włoski’ lub ‘francuski’, a zatem romański, a nie celtycki. Wreszcie francuski wyraz Gaule wywodzący się z tego samego terminu germańskiego nie oznacza Wolków, ale całą Galię (której łacińska nazwa, Gallia, nie ma wbrew pozorom żadnego związku z francuskim terminem Gaule).
• Niemiecka nazwa Węgrów, Ungarn (od której początek wzięła i nazwa polska), wywodzi się od nazwy Hunów (bądź samych – tak twierdzi Moszyński wbrew Bańkowskiemu, por. chiń. Xiongnu < Hung Nu – bądź od jednego z ich plemion – Ongur, Onogur, którego nazwa ma turkijską etymologię: ‘dziesięć strzał’). Z tego samego źródłosłowu pochodzi i termin polski. Kimkolwiek byli Hunowie, nie wydaje się możliwe, aby mieli cokolwiek wspólnego z Węgrami – Madziarami.
• Więcej przykładów podobnych przeniesień nazwy z jednego ludu na inny w osobnym artykule

Mówi się czasem, że sami Słowianie nigdy siebie Wenetami nie nazywali. Nie jest to do końca prawdą. Połabianie mówili venst′ě – ‘po połabsku’.

Podsumowując: z tego, że Ptolemeusz lokował na ziemiach Prus (sic!) niejakich Wenetów oraz że Jordanes w VI wieku utożsamił Słowian z Wenetami nie wynika, że w czasach Ptolemeusza nazwa ta również musiała oznaczać Słowian i że Słowianie zamieszkiwali wówczas w dzisiejszej Polsce. Mało tego, wydaje się, że pierwotnie m.in. na terenie dzisiejszej Polski mieszkał lud italskich Wenetów, krewniaków tych znad Adriatyku. Jego pierwotna ojczyzna mogła leżeć nad Jeziorem Bodeńskim. Lud ten pozostawił po sobie szereg nazw geograficznych w Polsce Płn., pokrewnych nazwom używanym nad Adriatykiem (Vi-aduas, Śrem, Drwęca, Noteć, Wierzyca, może Ina, Minia, Mroga, Osa, Odra – por. Mare Adriaticum). Nazwa tego ludu została później przez Niemców przeniesiona na Słowian (m.in. stąd Ventspils ‘miasto Słowian’ na Łotwie i fiń. Venäjä ‘Rosjanie’). Nazwę Wenetów przeniesiono także prawdopodobnie wcześniej na pewne plemiona celtyckie.

Zauważmy też, że Jordanes nie utożsamiał w istocie Słowian z Wenetami, a wręcz przeciwnie, wyraźnie pisał o trzech odrębnych ludach: Wenetach, Antach i Słowianach. Jego zdaniem ludy te zostały poczęte z jednego pnia, ale mogło być dokładnie odwrotnie: historyczni Słowianie mogli uformować się ze zmieszania trzech różnych ludów: italskich Wenetów, irańskich Antów (Sarmatów) oraz prehistorycznych Protosłowian.

2. Słowianie a Wandalowie

Interesujący jest też stosunek Wenetów i Wandalów; ich nazwy wydają się związane etymologicznie, a tereny zamieszkane przez Wandalów (obszar kultury przeworskiej) od przełomu III i II w. p.n.e. mogły być wcześniej zasiedlone przez Wenetów. Nie jest więc zupełnie bezpodstawne założenie, że Wandalowie byli zgermanizowanymi Wenetami. Oto kilka faktów związanych z tym interesującym ludem:

• Wielu historyków od wczesnego średniowiecza uważało, że Polacy i inne ludy zachodniosłowiańskie to potomkowie Wandalów.
• Przez wieki mieszano Wenetów z Wandalami. Wenetowie umiejscawiani są u ujścia Wisły, Wandalowie na rozległych obszarach od Kujaw i Dolnego Śląska po Przeworsk.
• Od 375 n.e. Wandalowie zaczęli opuszczać swoje dotychczasowe ziemie pod naporem Hunów, część z nich jednak pozostała jeszcze przez kilka wieków.
• Prokopiusz z Cezarei (zm. 561 n.e.) opowiada, że w jego czasach ci nieliczni Wandalowie, którzy nie opuścili swoich starych siedzib, zmieszali się z barbarzyńcami (Słowianami) pod przymusem lub dobrowolnie, tak że całkowicie zatracili swoją odrębność.
• Gerhard z Augsburga nazywa (983–993) Mieszka I wodzem Wandalów (dux Wandalorum). Również Chrobrego nazywano władcą Wandalów.
• Adam z Bremy (około 1070–1080) pisze, że nasz kraj jest zamieszkały przez Winulów („a Winulis incolitur”, w naszych tłumaczeniach stosuje się z niewiadomych powodów postać Winnilowie zamiast Winulowie), których niegdyś zwano Wandalami.
• Wincenty Kadłubek przytacza znaną historię o Wandzie, której poddanych zwano Wandalami. Wisłę określa zaś nazwą Wandalus.
• Jeszcze Maciej Miechowita w 1517 nie porzuca idei o wandalskim pochodzeniu Lechitów, choć wprowadza już element sarmacki. Dopiero Maciej Kromer (1555) zaprzecza związkom wandalsko-lechickim i koncentruje się wyłącznie na wątku sarmackim.
• Na terenie naszego kraju znajdują się 4 miejscowości o nazwie Wandalin, w województwach podlaskim, lubelskim i łódzkim.

W każdym razie wczesne świadectwa o Wenetach niewiele pomagają w ustaleniu praojczyzny Słowian i dlatego przesłanki z nimi związane nie będą tu w ogóle brane pod uwagę. Znacznie więcej informacji o Wenetach można natomiast znaleźć w odrębnym artykule.

3. Wydarzenia we wczesnej historii Słowian

Zestawienie wydarzeń, mogących rzucić choćby odległe światło na problem pochodzenia Słowian, przedstawiono w osobnym artykule.

GŁOS HISTORYKA

Na temat pochodzenia Słowian wypowiadają się często językoznawcy i archeolodzy, przy czym ich poglądy bywają nie do pogodzenia. Uczciwie należy przy tym zaznaczyć, że autochtoniści są dziś w znaczącej mniejszości i stają się powoli naukowymi ekstremistami, z wola dryfując ku oceanowi paranauki. Co jednak na interesujący nas temat myślą historycy, którzy zamiast jałowych spekulacji wolą dogłębną analizę źródeł pisanych? Dobry pogląd na tę sprawę prezentuje znakomity badacz starożytności, Aleksander Krawczuk, w książce „Polska za Nerona” (Iskry, Warszawa 2002).

Oto lista ważniejszych spostrzeżeń tego wybitnego autorytetu, rozrzuconych w treści publikacji (w nawiasach numer strony, na której rozpoczyna się odnośny fragment):

• w wiekach VII–IV p.n.e. bursztyn był sprowadzany do Italii w dużych ilościach, natomiast w czasach republiki jego import praktycznie zanikł – przyczyną mogła być wielka migracja ludności na tereny dzisiejszej Polski; zostaje przywrócony dopiero w czasach Nerona, po roku 60 n.e. i trwa z różnym natężeniem aż do końca trwania Imperium (s. 24);
• bursztyn sprowadzany w okresie Cesarstwa pochodził znad Bałtyku, zachowała się także informacja o ekspedycji około roku 62 n.e., która przywiozła dużą ilość tego towaru, nie można więc powiedzieć, że Rzymianie nie mieli żadnej wiedzy o ludach mieszkających za łukiem Karpat (s. 24);
• z czasów cesarstwa znamy imiona ludzi przybyłych i sprzedanych zza Dunaju – są to imiona germańskie, celtyckie lub iliryjskie, ale nie słowiańskie (s. 43);
• ówczesna rzymska prowincja Panonia zamieszana była głównie przez Ilirów; lud ten zajmował tereny od gór Małopolski przez Węgry, byłą Jugosławię aż po Albanię i niektóre obszary Italii (s. 73);
• na obszarach iliryjskich żyły też inne ludy, zwłaszcza Germanie (na północ od Dunaju) i Celtowie (s. 73);
• antyczne źródła pisane wskazują głównie na Germanów jako na twórców archeologicznych kultur na północ od Karpat (s. 85);
• w Karpatach żyli Karpowie, lud pokrewny Dakom, którzy dali Karpatom swoją nazwę (s. 91);
• od II w. p.n.e. po I w. n.e. w dolinie Wagu na Słowacji, na Orawie, na części Moraw, oraz na sporych obszarach Małopolski aż po Wisłę na północ i Żywiec na zachód rozwijała się kultura puchowska, wyraźnie nawiązująca do kultur celtyckich Czech i Moraw; jej twórcami mogli być celtyccy Kotynowie (s. 101, 104);
• od końca III w. p.n.e. do przełomu er w Małopolsce na górną Wisłą, w okolicach Krakowa po Nidę i Rabę, oraz na terenach nad górnym Sanem rozwijała się kultura tyniecka, także stworzona przez Celtów (s. 102);
• kultury celtyckie stanowiły jedynie rodzaj wysp na obszarach zajętych przez nieceltycki lud kultury przeworskiej; kultury te współistniały i przenikały się (s. 102);
• raczej nie zdarzało się, że całe plemię opuszcza dotychczasowe tereny i wyrusza w inne rejony, migrują głównie młodzi; część plemienia pozostaje i przekazuje przybyszom geny, kulturę, nazwy rzek itd. (s. 103);
• modne wśród archeologów unikanie odpowiedzi na pytanie, kim byli twórcy danej kultury, oznacza niewyciąganie wniosków z badań i zatrzymywanie się w połowie drogi (s. 104);
• Ptolemeusz wyraźnie odróżniał Germanię, sięgającą od zachodu po Wisłę i Karpaty, od europejskiej Sarmacji, leżącej dalej na wschód (s. 109);
• z kopcem Krakusa, istniejącym co najmniej od VII–VIII w. n.e., związany jest odbywający się we wtorek wielkanocny obrzęd rękawki (m.in. toczenie i rzucanie jaj); nazwa ta jest przeinaczeniem słowiańskiego raka, *raky (biernik *rakъvь) ‘grób, trumna, skrzynia na relikwie’; wyraz ten może pochodzić z łac. arca i nie jest znany w języku polskim; może być dowodem pobytu Chorwatów w Małopolsce w czasach przedpiśmiennych (s. 120);
• nie mają etymologii słowiańskiej nazwy Karpat ani Tatr, a także nazwy wszystkich ważniejszych i wielu drobniejszych rzek z obszaru Polski: Bug, Dunajec, Kasina, Nida, Noteć, Odra, Poprad, Prosna, Raba, San, Uszew (dziś Uszwica), Warta, Wisła (s. 123, 131);
• nazwę Kalisia wymienia spośród autorów starożytnych tylko Ptolemeusz, lokalizując to miejsce na tej samej szerokości geograficznej co Leukaristos, zidentyfikowany jako Trenczyn na Słowacji; albo więc przekaz Ptolemeusza jest bardzo niedokładny, albo Kalisia nie ma nic wspólnego z Kaliszem (s. 129);
• w czasach Tacyta (koniec I / początek II w. n.e.) obecne Czechy zamieszkiwali germańscy Markomanowie, a Słowację – germańscy Kwadowie; dalej zaś mieszkali germańscy Marsygnowie i Burowie, celtyccy Kotynowie i iliryjscy Osowie; jeszcze dalej występuje lud zwany jako Lugiowie lub Lygiowie, domniemani twórcy kultury przeworskiej (s. 136);
• nazwa Lugiów / Lygiów jest związana z imieniem celtyckiego boga o imieniu Lug, Tacyt nie zaznacza odrębności ich języka od plemion germańskich, choć wyraźnie zaznacza taką odrębność w wypadku Kotynów i Osów (s. 138);
• mimo kilku wieków wzajemnych, żywych kontaktów Rzymu z ludami mieszkającymi na terenach obecnej Polski, ani jedna nazwa słowiańskiego pochodzenia nie dotarła do świata rzymskiego (s. 139);
• różnica poglądów między autochtonistami a allochtonistami jest pochodną postaw ideowych i historii regionu, i nie ma rzetelnych podstaw naukowych (s. 140).

WNIOSKI

Ostateczne wnioski z przeprowadzonej analizy brzmią:

1. Słowianie są blisko spokrewnieni z Bałtami i zawsze mieszkali w ich sąsiedztwie.
2. Ich ojczyzną są zapewne jakieś obszary Ukrainy, może Podnieprze, jak chce Godłowski.
3. Tereny te mogły być zamieszkiwane przez ich przodków aż od epoki wspólnoty indoeuropejskiej. Możliwe jest jednak, że wcześniej mieszkali oni gdzie indziej, bardziej na wschód lub też (jeszcze wcześniej?) bardziej na zachód.
4. Słowianie prowadzili gospodarkę mieszaną, rolniczo-hodowlano-rybacką, i prowadzili osiadły tryb życia.
5. W jakimś okresie historii obszar ich zamieszkiwania mógł sąsiadować z celtyckim i mesapijskim – może przyczyną była wczesna ekspansja Słowian na zachód, aż do obszarów dzisiejszej Polski (w takim wypadku rację mieliby częściowo i autochtoniści), a może ekspansja Italoceltów na wschód; w każdym razie obszar między Wisłą a Dnieprem nie pozostawał bezludny.
6. W etnogenezie Słowian uczestniczyły inne ludy, które zostały przez nich zasymilowane. Bardzo prawdopodobny jest tu udział irańskich Sarmatów, ale niewykluczony jest i udział italskich Wenetów.
7. Przedstawione tu rozumowanie poparte jest przez wszystkie słabe punkty hipotezy autochtonicznej.
8. Cudowne rozmnożenie Słowian w najwcześniejszym średniowieczu można wytłumaczyć korzystną dla nich koniunkturą rolniczo-hodowlaną (lepsze warunki klimatyczne itd.) oraz włączeniem w ich szeregi Sarmatów i Wenetów.
9. Nieprawdą jest, że częściowo leśne, a częściowo lasostepowe i stepowe środowisko w ojczyźnie Słowian nie zapewniło im dostatecznej ilości pożywienia potrzebnego do eksplozji demograficznej. Słowianie byli ludem przynajmniej częściowo rolniczym i potrafili wykorzystać urodzajne czarnoziemy. Ponadto właśnie ta eksplozja nadwerężyła ich zdolności wyżywienia się i doprowadziła do ekspansji terytorialnej.
10. Brak germańskiej przesuwki w rzecznych nazwach dorzecza Odry i Wisły częściowo jest nieprawdą (Tanew), częściowo wynika z identyczności formy z przesuwką i formy bez przesuwki w słowiańskim, częściowo wynika z faktu niezamieszkiwania Germanów na danym terenie akurat w okresie, gdy przesuwka działała.
11. W dorzeczu Dniepru brak (?) nazw słowiańskich, bo mogły zachować się nazwy starsze, z czasów, gdy słowiański bliższy był bałtyjskiego. Żaden to argument, skoro dalej na zachód też brakuje nazw słowiańskich.
12. Wenetowie pierwotnie nie byli Słowianami, ale ich resztki ocalałe po różnych dziejowych zawieruchach (Celtowie, Scytowie, Germanie) mogły zasymilować się ze Słowianami.
13. Słowianie przed rokiem 100 n.e. żyli mniej więcej tam, gdzie i przez kilkaset następnych lat. A byli tam już od co najmniej dwóch tysięcy lat, choć ich słowiańskość wykształcała się w przeciągu dziejów. Właśnie brak migracji i kontaktów z coraz to innymi ludami zachowały ich język w stanie bardzo archaicznym w porównaniu z innymi językami indoeuropejskimi.
14. Souobenoi Ptolemeusza to może Słowianie, ale może także lud, od którego zapożyczyli nazwę (asymilując go?).
15. Argumentacja, że Słowianie musieli jeździć konno, bo liczyli tylko do czterech, jest śmieszna i nie uwzględnia pewnych prostych zasad rozwoju języka.
16. Przeniesienie nazwy czegoś płynącego na płynące drewno nie oznacza, że ojczyzna Słowian była bezdrzewna.

POLEMIKA Z TEKSTEM PROF. W. MAŃCZAKA

Komentowany tekst, cytowany w kolorze brązowym, jest dostępny tutaj: Zachodnia praojczyzna Słowian. Polemiczny komentarz jest czarny.

Trudno się z tym nie zgodzić. Rzecz jednak czasami leży we właściwej interpretacji statystycznych danych.

b) opieranie się tylko na argumentach sprawdzalnych.

To „tylko” napawa jednak pewnym niepokojem. Na przykład coraz więcej danych archeologicznych świadczy o tym, że w I połowie I tysiąclecia n.e. (1–500 n.e.) na obszarze dzisiejszej Polski nie było Słowian, byli za to Germanie (Goci, Herulowie i inni). Mimo iż właściwie stwierdzenia takie opierają się jedynie na przesłankach (nie są statystycznie sprawdzalne), byłoby ze szkodą dla nauki odrzucić je całkowicie. Jak w sądzie niektóre sprawy opierają się jedynie na poszlakach, tak samo w nauce bywają obszary, na których nie mamy „statystycznej pewności” i nigdy jej może nawet mieć nie będziemy. A więc konkludując: statystyka – tak, ale nie jako metoda jedyna i absolutna.

Ale dzisiejszy francuski czy hiszpański nawiązują bardziej do łaciny niż rumuński! Niegdysiejsze podobieństwo nie przekłada się zatem wcale na stosunki teraźniejsze i nic w tym dziwnego, bo przecież rumuński podlegał procesom „odłacinniania” w znacznie większym stopniu niż francuski czy hiszpański. Analizując podobieństwo tekstów, tego typu fakty również należy zatem uwzględnić.

3) Języki germańskie są podobne bardziej do słowiańskich niż do bałtyckich, z czego wniosek, że w epoce przedhistorycznej Słowianie musieli przebywać – podobnie jak w okresie historycznym – między Germanami a Bałtami.

Podobny pogląd, spotykany i w innych wypowiedziach (np. prof. Bańkowskiego), nie jest niestety uzasadniony przykładami. To znaczy, prof. Mańczak opiera się na analizie statystycznej podobieństwa tekstów. Jednak wysuwanie z tego faktu wniosku, że w epoce przedhistorycznej Słowianie musieli przebywać między Germanami a Bałtami, jest nie do końca uzasadnione. Chodzi bowiem o to, że nie dysponujemy tekstami germańskimi, słowiańskimi i bałtyjskimi z tamtego okresu. A analiza tekstów współczesnych może prowadzić do niekoniecznie poprawnych wniosków. Słownik np. polski (ale i nie tylko polski) jest pełen germanizmów, i nawet tak pospolite wyrazy jak chleb czy mleko są (w każdym razie według wielu autorów) zapożyczeniami z języków germańskich. Z pewnością rzutuje to również na podobieństwo tekstów.

4) Język polski jest podobny bardziej do staropruskiego niż do litewskiego, z czego wniosek, że Słowianie pierwotnie mieszkali bliżej siedzib dawnych Prusów niż Litwy.

Jeśli przyjąć, że nasi językowi przodkowie przybyli na obecnie przez nas zamieszkiwane tereny około roku 500 n.e., Prusowie mieli jakieś 700–800 lat, aby ich język stał się bardziej podobny do polskiego niż litewski. Obszary językowe polski i litewski nie sąsiadowały bowiem pierwotnie ze sobą (były oddzielone przez Prusów, Jaćwingów i Rusinów – późniejszych Białorusinów) podczas gdy polski i pruski sąsiadowały.

Nie wiadomo, czy ktoś prowadził takie badania, ale „na oko” można ocenić, że między tekstami arabskimi a perskimi znajdziemy więcej zbieżności niż między arabskimi a hindi. Z tego faktu wcale jednak nie wynika, że perski jest bliżej spokrewniony z arabskim niż hindi z arabskim. Nie wynika z tego również, że Persowie i Arabowie sąsiadowali ze sobą od zamierzchłej prehistorii. Wiadomo bowiem, że o ile Arabowie są względnymi autochtonami na Półwyspie Arabskim, o tyle zasiedlili Mezopotamię wypierając lub asymilując ludy wcześniejsze, a także Persowie przybyli do Iranu dopiero w pewnej epoce (wypierając tudzież asymilując Elamitów i inne ludy). A więc sąsiedztwo arabsko-perskie trwa długo, ale nie wiecznie. Mimo to zostawiło ślady w języku. Tak samo mogło być z Polakami i Prusami. A skoro mogło, nie można używać podobieństwa tekstów polskich i pruskich jako ostatecznego dowodu zamieszkiwania Słowian na terenie „Odrowiśla” u schyłku starożytności i we wczesnym średniowieczu.

5) Język polski jest podobny bardziej do niemieckiego niż do osetyńskiego, najbliżej Polski używanego języka irańskiego (Osetowie są potomkami dawnych Sarmatów). Odległość między Hamburgiem a Kijowem jest niemal równa odległości między Kijowem a Władykaukazem, stolicą leżącej głównie na północnych zboczach Kaukazu republiki osetyńskiej, z czego wniosek, że praojczyzna Słowian nie mogła leżeć nad Dnieprem, bo gdyby tam była położona, to liczba leksykalnych zbieżności polsko-osetyńskich byłaby mniej więcej równa liczbie słownikowych zgodności polsko-niemieckich. Ponieważ prof. Sławski (2000, s. 333) czyni aluzję do „tak mało znanego osetyńskiego”, warto wspomnieć o tym, że w latach 1958–1989 ukazał się w Moskwie 4-tomowy słownik etymologiczny języka osetyńskiego Abajewa, który liczy bez mała 2000 stron formatu B5 wydłużonego.

Znów wydaje się, że wniosek ten jest zbyt pochopny. Sądzić należy, że Słowianie nie tylko mogli sąsiadować z Sarmatami w przeszłości, ale nawet plemiona sarmackie mogły wziąć udział w etnogenezie Słowian. Tyle tylko, że od jakichś 1500 lat nie istnieje językowe sąsiedztwo słowiańsko-sarmackie (czy raczej polsko-osetyńskie), za to istnieje polsko-niemieckie. Wystarczająco długo, aby wpłynąć nawet na tak konserwatywną warstwę języka jak teksty (ten konserwatyzm słusznie podkreśla prof. Mańczak).

Nie od rzeczy w tym kontekście byłoby też chyba zwrócenie uwagi na fakt, że także w hipotezie autochtonicznej pochodzenia Słowian (uznającą „odwieczność” istnienia słowiańskiego etnosu na ziemiach Polski) nie wyklucza się wielowiekowego sąsiedztwa słowiańsko-irańskiego (a więc np. słowiańsko-sarmackiego). Jeśli bowiem Prasłowianie mieszkali między Odrą a Wisłą, kto mieszkał dalej na wschód? Właśnie Sarmaci! I powinno pozostawić to ślad w języku Słowian, a według Mańczaka nie zostawiło. Równie dobrze można przyjąć, że nie zostawiło dlatego, że zatarł je czas.

6) Słownictwo włoskie nawiązuje bardziej do polskiego niż do litewskiego, z czego wynika, że w epoce przedhistorycznej – podobnie jak w okresie historycznym – Słowianie mieszkali bliżej Italii niż Bałtowie.

Uwaga jak wyżej. W epoce historycznej – zgoda. W epoce przedhistorycznej – nie ma żadnych podstaw do takiego wniosku. Pewne badania czy spostrzeżenia sugerują istnienie „italskiej” warstwy słownictwa w słowiańskim. Być może odpowiedzialny za to jest język wenetyjski, potwierdzony z okolic Wenecji i domniemany w okolicach Zatoki Gdańskiej (zaświadczona jest przynajmniej nazwa Veneti, niektóre nazwy miejscowe mogą mieć wenetyjskie pochodzenie). Słowianie nasuwając się na tereny zamieszkałe przez Wenetów (a wcześniej sąsiadując z tymi terenami), mogli wzbogacić swój język o ową wzmiankowaną italską warstwę słownictwa. Mogło to zostawić ślad w postaci większego podobieństwa tekstów włoskich do polskich niż do litewskich. Do tego warto dołożyć różnego wieku latynizmy w polskim, których obecność związana jest z panującym od wieków w naszym kraju rzymskim obrządkiem chrześcijaństwa czy rozwojem nauki w czasach nowożytnych.

7) Języki germańskie są podobne bardziej do słowiańskich niż do romańskich. Jeśli zaś wziąć pod uwagę, że z Hamburga do Rzymu jest w linii powietrznej 1300 km, do Poznania 500, a do Kijowa bez mała 1500, to leksykalne zgodności germańsko-słowiańskie liczniejsze od germańsko-romańskich też przemawiają za zachodnią praojczyzną Słowian.

Rozstrzyga tu owo 500 km między Poznaniem a Berlinem wobec 1300 km między Berlinem a Rzymem. Na przestrzeni 1500 lat taka różnica okazała się dostateczna.

8) Język irlandzki nawiązuje bardziej do polskiego niż do litewskiego, z czego wniosek, że w epoce przedhistorycznej – podobnie jak w okresie historycznym – Celtowie mieszkali bliżej Słowian niż Bałtów.

Oczywiście aktualny jest nadal argument wielokrotnie już przedstawiany – stosunków historycznych nie powinno się automatycznie przenosić do prehistorii. Skądinąd wiadomo także, że Celtowie dotarli w swojej ekspansji do Karpat, a nawet je przekroczyli. Znaleziono pozostałości po Celtach nawet i za łukiem Karpat, na Ukrainie. Obojętnie czy przyjmiemy za słowiańską praojczyznę tereny dzisiejszej Polski czy okolice Kijowa, w epoce prahistorycznej istniało więc sąsiedztwo słowiańsko-celtyckie i ich językowe zbieżności nie dostarczają argumentu za żadną z dwóch dyskutowanych lokalizacji. Natomiast sąsiedztwo celtycko-bałtyjskie jest raczej wątpliwe.

Rodzi się jednak pewien problem, którego Mańczak zdaje się nie dostrzegać. Analizuje on bowiem jeden przykład, mianowicie przykład ekspansji kultury Rzymu, i na tej jednostkowej podstawie formułuje pewnik, że dziś badane podobieństwo tekstów odzwierciedla rozmieszczenie geograficzne języków w przeszłości. Jeśli przyjmiemy statystykę jako podstawę nauki, czego domaga się krytykowany autor, formułowanie stanowczych tez w oparciu o fakty jednostkowe jest chyba zbyt daleko posuniętym żądaniem. Statystyka zaczyna się bowiem, gdy liczba badanych obiektów przekracza sto, a w każdym razie nie mniej niż 30.

Można zatem przypuścić, że widoczna korelacja pomiędzy podobieństwem języków romańskich a chronologią rzymskich podbojów jest po prostu efektem przypadku, albo wynika z ich położenia geograficznego. To znaczy wcale nie trzeba koniecznie sądzić, że tak istotnie jest, ale opierając naukę na statystyce, takiego twierdzenia odrzucić nie można. Zwłaszcza, że np. podobieństwo sardyńskiego do włoskiego jest stosunkowo małe, mimo iż Sardynia leży blisko Rzymu i została stosunkowo wcześnie podbita. Ciekawi też duże podobieństwo łaciny do portugalskiego, większe niż do hiszpańskiego czy katalońskiego. Z drugiej strony język dość odległej Rumunii zachował niewiele podobieństw do łaciny, znacznie mniej niż np. retoromański, mimo iż Dacja została podbita niewiele później niż Recja (w porównaniu np. z Hiszpanią).

Obserwowane zbieżności między językami romańskimi należy tłumaczyć w inny sposób niż robi to Mańczak, a przede wszystkim nie tylko jednym czynnikiem: im wcześniej prowincja podbita, tym bardziej język podobny. Regułę tę zastąpić należy zespołem reguł następujących:

1. im dłuższy wpływ łaciny, tym język bardziej do niej podobny,
2. im silniejszy wpływ łaciny, tym język bardziej do niej podobny,
3. im słabsze oddziaływanie innych języków, tym język zachował więcej podobieństw do łaciny.

Punkt pierwszy tłumaczy m.in. stosunkowo niskie podobieństwo rumuńskiego do pozostałych języków romańskich. Punkt ten wydaje się z pozoru identyczny jak teza prof. Mańczaka o korelacji między podobieństwem a chronologią podbojów. Tak jednak nie jest. Dacja nie tylko że została podbita później niż Galia, ale nadto wpływ łaciny na francuski nie ustał wcale wraz z upadkiem imperium rzymskiego, podczas gdy wpływ na rumuński był przez wieki znikomy. Nieustający wpływ łaciny był najsilniejszy na włoski (na co wpłynęło poczucie bezpośredniej kontynuacji antycznej kultury przez Włochów, sam język też zmieniał się najwolniej, co widać choćby w dzisiejszej jego gramatyce z pozostałościami wielu niezmienionych cech odziedziczonych z łaciny), dlatego też rumuński wykazuje największe podobieństwa właśnie do włoskiego. Inne języki romańskie poszły niejako w odrębnym kierunku, co oddaliło je od rumuńskiego bardziej niż odległość geograficzna.

Punkt drugi wyjaśnia „osobliwość sardyńską”. Sardynia nie leżała w orbicie najsilniejszych wpływów rzymskich, a jej mieszkańcy dłużej niż gdzie indziej opierali się procesom romanizacji. Pomimo więc względnej bliskości i długotrwałości wpływ łaciny okazał się mniejszy od spodziewanego.

Punktem trzecim można wyjaśnić parę innych nieregularności. Np. silny wpływ słowiański przyczynił się, obok ustania oddziaływania łaciny, na odrębność rumuńskiego. Dzięki skrajnemu położeniu portugalski mógł zachować więcej archaizmów niż hiszpański czy zwłaszcza francuski – Portugalia bowiem graniczy już tylko z oceanem i dzięki temu jest słabiej narażona na wpływ obcych kultur, które przelewały się przez Hiszpanię (Celtowie, Germanie, Arabowie, sąsiadujący Baskowie) czy Francję (Celtowie, germańscy Frankowie). Otoczony (niemal) ze wszystkich stron przez dialekty romańskie toskański, podstawa współczesnego włoskiego, zachował najwięcej podobieństw do łaciny. Ze wszystkich języków romańskich właśnie włoski podlegał bowiem najsłabszym wpływom zewnętrznym. Fakt, że Włosi zamieszkują te same tereny co pierwotnie Rzymianie, ma wobec tego chyba mniejsze znaczenie.

10) Z obliczeń przeprowadzonych na językach słowiańskich w celu rekonstrukcji przedhistorycznych migracji Słowian wynikło, że języki zachodniosłowiańskie średnio wykazują więcej podobieństw leksykalnych do pozostałych języków niż języki wschodniosłowiańskie, a te z kolei więcej niż południowosłowiańskie, z czego wniosek, iż ekspansja Słowian na wschód poprzedziła migrację na południe. Dane te stanowią zarazem dodatkowy argument przemawiający za zachodnią praojczyzną Słowian.

Fakt ten można jednak zinterpretować inaczej. Języki południowosłowiańskie zmieniły się najsilniej, bo ich nosiciele byli przez wieki narażeni na najsilniejsze oddziaływania obcych kultur i języków (łacina, greka, protobułgarski, turecki). Wschodniosłowiańskie zmieniły się słabiej, bo tu procesy oddziaływania obcych kultur były słabsze. Najbardziej archaicznym językiem okazał się polski, ale też i na obszarze zamieszkiwanym przez Polaków wpływ obcych kultur okazał się najsłabszy.

Wypada zwłaszcza podkreślić, iż historia notuje cały szereg ludów przewalających się w dawnych wiekach przez tereny wschodniej słowiańszczyzny. Nie wspominając już irańskich plemion Kimerów i Scytów, a po nich Sarmatów, wymienić trzeba wypady Wikingów – Rusów (od których wywodzi się historyczna dynastia Rurykowiczów i nazwa Rusi), a także ciągłe najazdy i sąsiedztwo turkijskie (Chazarowie, Bułgarzy wołżańsko-kamscy, Uzowie, Pieczyngowie, Połowcy, Tatarzy), w tym wielowiekową zależność wielkich obszarów Rusi od Tatarów. Kultura ludów turkijskich miała dostatecznie dużo czasu, aby spowodować obserwowaną odrębność języków wschodniosłowiańskich. Słownik rosyjski roi się od turkijskich zapożyczeń, turkijskim wpływem można objaśnić pewne osobliwości gramatyczne (jak częściowa eliminacja czasowników być i mieć) i z pewnością w jakimś stopniu przekłada się to na podobieństwo tekstów.

W odróżnieniu od języków wschodniosłowiańskich, polski nie podlegał aż tak silnym i długotrwałym wpływom zewnętrznym. Na rozwój literackiego polskiego najsilniejszy wpływ miały czeski i ukraiński – tak się składa, że oba to języki słowiańskie, i być może to właśnie jest przyczyną „centralnej” pozycji polszczyzny w obrębie innych języków słowiańskich. Wysnuwanie zaś z faktów językowych wniosku, że Polacy zamieszkują ziemie „odwiecznie” słowiańskie, jest po prostu nieuzasadnione i zbyt daleko idące.

Postulowana przez Mańczaka korelacja, do pewnego stopnia potwierdzona danymi z języków romańskich (a więc tylko jednym przykładem, w oparciu o który niebezpiecznie jest budować uogólnienia), może być w dużej mierze dziełem przypadku, a przede wszystkim szczególnych uwarunkowań historycznych. Łacina odgrywała olbrzymią rolę wskutek istnienia imperium rzymskiego przez szereg stuleci. Obszary, na których dziś mówi się językami romańskimi, to niektóre z terenów podbitych przez Rzymian, na których ich kultura zwyciężyła istniejące wcześniej kultury lokalne, a orężem w tej walce były jej wyższość i uwarunkowania polityczne i gospodarcze. Tymczasem ani rzekomo prasłowiańskie tereny nad Odrą i Wisłą ani też tereny nad Dnieprem nie były nigdy centrum imperium, które narzucałoby swoją wyższą kulturę podbitym ludom. Doprawdy trudno o jakiekolwiek analogie między ekspansją języków romańskich a ekspansją Słowian. Nawet więc jeśli dzisiejsze fakty językowe są do jakiegoś stopnia odbiciem chronologii rzymskich podbojów, trudno oczekiwać, aby fakty słowiańskie świadczyły o chronologii imperialnych podbojów naszych przodków – bo takich po prostu nie było. Na obecną postać języków słowiańskich mogły zatem wpłynąć zupełnie inne czynniki niż na obecną postać języków romańskich. Można ująć to tak: języki romańskie rozwijały się przy ekspansji z nieruchomego centrum. W rozwoju języków słowiańskich centrum zaś mogło się przemieścić (na przykład znad Dniepru nad Wisłę), co należy rozumieć tak, że język polski po prostu zmienił się najmniej, bo był poddany najsłabszym wpływom zewnętrznym (niesłowiańskim).

O ile znamy przykład ekspansji języków wychodzącej z nieruchomego centrum (języki romańskie) i możemy obserwować dziś takie a nie inne zróżnicowanie pochodzących od łaciny języków, o tyle nie znamy szczegółowo przypadku, gdy ekspansja łączyła się na pewno z brakiem takiego nieruchomego centrum o znanej lokalizacji. Chociaż… Ciekawe, jakie wyniki dałaby analiza podobieństw tekstów języków turkijskich metodą prof. Mańczaka. Gdyby pozwalała ona faktycznie na wnioskowanie o pierwotnym zasięgu geograficznym języków, powinna ona wskazać Ałtaj jako jądro grupy, gdyby zaś decydujące okazały się wpływy zewnętrzne, „wyliczonym” centrum mógłby być np. Uzbekistan. Ale nikt dotąd takich badań nie przeprowadził…

Biorąc pod uwagę wszystkie te ustalenia, nie sposób zlokalizować praojczyzny Słowian gdzie indziej niż w dorzeczu Odry i Wisły.

Nie ustalenia, a założenia, oparte o analizę jednego jedynego przypadku, w dodatku bardzo szczególnego, bo związanego z istnieniem potężnego i rozległego imperium. W historii Słowian trudno o jakiekolwiek analogie.

Niekoniecznie, jeśli założyć, że dorzecze Dniepru było później poddane silniejszym obcym wpływom niż np. dorzecze Wisły. Nawet analiza podobieństwa języków romańskich uprawnia do wprowadzenia w tym miejscu takiej właśnie uwagi.

Języki germańskie nie mogłyby być podobne bardziej do słowiańskich niż do bałtyckich, ale – na odwrót – musiałyby nawiązywać bardziej do bałtyckich niż do słowiańskich.

Wątpliwe z uwagi na późniejsze wielowiekowe oddziaływanie, a także na domniemany brak dłuższego sąsiedztwa germańsko-bałtyjskiego w prahistorii. Obszar między Bałtami a Germanami mogli zajmować niekoniecznie Słowianie, ale np. italscy Wenetowie, o których piszą źródła historyczne, a którzy niekoniecznie musieli być tożsami ze Słowianami – tak samo jak XIX-wieczne germańskie Prusy nie były tożsame z wcześniejszymi Prusami bałtyjskimi, jak anglojęzyczni Szkoci z Lowlands nie są tożsami z celtyckimi Szkotami z Highlands, jak romańscy Francuzi nie są tożsami z germańskimi Frankami, jak celtyccy Walijczycy (ang. Welsh) nie są tożsami z romańskimi Włochami ani Wołochami (Rumunami), a nawet nie z celtyckimi Wolkami, jak współcześni Tatarzy nie są tożsami z mongolskimi Tatarami, którzy najechali Polskę w XIII wieku, ani z tzw. Tatarami krymskimi wysiedlonymi przez Stalina do Uzbekistanu, a zwłaszcza jak dzisiejsi słowiańscy Bułgarzy nie są tożsami z turkojęzycznymi Bułgarami, którzy pod wodzą chana Asparucha dokonali podboju pewnych obszarów słowiańszczyzny w VII wieku.

Język polski nie mógłby być podobny bardziej do staropruskiego niż do litewskiego, ale – na odwrót – musiałby wykazywać więcej zbieżności z litewskim niż ze staropruskim.

Nieprawda, przez wystarczająco długi czas rozwijał się w sąsiedztwie pruskiego, a oddzielony od litewskiego.

Niestety, nie mamy tu do czynienia z rzetelnym argumentem, a z uogólnieniem przeprowadzonym bez dogłębnej analizy faktów. Szkoda, że Mańczak nie sporządził listy takich nazw rzecznych, które musiałyby jego zdaniem brzmieć inaczej, gdyby zostały przejęte od Germanów. Wówczas bowiem udowodniłby sam sobie, że jego argument pozbawiony jest jakiegokolwiek sensu.

Poza tym sprawa wcale nie jest tak prosta, jak chce ją widzieć Mańczak. Otóż, po pierwsze, nazwy rzek mogły zostać przejęte od Wenetów, a nie od Germanów, a w ich języku nie było żadnej przesuwki. Po drugie, nawet jeśli nazwy te zostały przejęte od Germanów, oni sami mogli się z nimi zapoznać już po zakończeniu procesu przesuwki, gdyż w czasach przesuwki jeszcze ich tu nie było. W każdym razie archeologia potwierdza, że do mniej więcej roku 400 p.n.e. Germanie zamieszkiwali jedynie południową Skandynawię i wybrzeże współczesnych Niemiec. Gdy rozpoczęli ekspansję i zajęli ziemie dzisiejszej Polski, przesuwka spółgłosek w ich języku była już niemal na pewno ukończona. Gdyby bowiem było inaczej, we współczesnych i historycznych językach germańskich obserwowalibyśmy wahania lub niejednolity rozwój fonetyczny, a taki fakt nie ma miejsca. Dlatego właśnie mamy pewność, że w momencie rozpoczęcia ekspansji przesuwka już się dokonała. Po trzecie, Słowianie nie mieli w swoim języku nigdy dźwięku th (þ), i gdyby przejęli „przesuniętą” nazwę zawierającą þ zamiast t, zapewne wprowadziliby z powrotem t zamiast germańskiego þ jako najbliższy dźwięk własnego języka. Podobnie zamiast f mogli użyć p, wracając niejako do stanu z prajęzyka. Wreszcie po czwarte, Mańczak nie wskazuje, które to konkretnie nazwy rzek brzmiałyby inaczej niż brzmią, gdyby zostały według niego przejęte od Germanów.

W prajęzyku obok *b, *d, *g były również przydechowe *bh, *dh i *gh, które rozwinęły się w b, d, g tak w słowiańskim, jak i w germańskim, bez jakiejkolwiek różnicy. Gdyby więc nazwy rzek zawierające *bh, *dh, *gh zostały przejęte od Germanów, nie moglibyśmy tego w żaden sposób poznać.

Na koniec warto podkreślić, że stosunkowo mało starych nazw rzek ma ustaloną pewną jakąkolwiek – słowiańską, germańską czy jeszcze jakąś inną – etymologię, a nadto istnieje nazwa, która bywa uważana za przejętą od Germanów i zawierająca przesuwkę, a mianowicie Tanew z germ. *Tanō – nazwa ta miała pierwotnie brzmieć *Danā i miała być pokrewna innym nazwom rzecznym, jak Dunaj, Don, a może i Dniestr, Dniepr, zawierającym irański rdzeń *dan- oznaczający wodę płynącą. Teza o nieobecności nazw rzecznych z przesuwką jest zatem bardzo słaba.

Inni zwolennicy koncepcji Godłowskiego utrzymują, że zanim się Słowianie pojawili w dorzeczu Odry i Wisły, Germanie to terytorium opuścili (tak twierdzi np. Wróblewski 1999). Innymi słowy, Słowianie mieli wejść do bezludnego kraju. Jest to też nieprawdopodobne, gdyż nazwy rzek polskich rozpadają się na dwie kategorie: 1. nazwy zrozumiałe dla Polaka, takie jak Kamienna, Bystrzyca czy Prądnik, które są stosunkowo świeżej daty, oraz 2. nazwy dla Polaka niezrozumiałe, takie jak Wisła, Odra, Raba, Soła, Nysa, Nida, Bug, Drwęca, Gwda, Skrwa itd., które powstały w zamierzchłej przeszłości, na setki czy nawet tysiące lat przed V wieku po Chr. Tymczasem w V wieku nie było jeszcze atlasów geograficznych, nie mówiąc już o tym, że ówcześni Słowianie byli analfabetami. W tym stanie rzeczy nasuwa się pytanie, w jaki sposób Słowianie, którzy się mieli pojawić w bezludnej krainie, poznali nazwy rzek używane w dorzeczu Odry i Wisły przed ich przybyciem.

Warto może zauważyć, że skoro Wisła, Odra, Raba itd. są dla Polaka niezrozumiałe, jest dość mało prawdopodobne, by nazw tych Słowianie nie przejęli od wcześniej mieszkającego tu ludu. Niekoniecznie były to plemiona germańskie – część z tych nazw ma etymologię wenetyjską, mesapijską lub tracką. W każdym razie trudno upierać się, że Słowianie są odwiecznymi mieszkańcami terenów nad Wisłą, Odrą, Rabą itd. – gdyby tak było, nazwy te byłyby słowiańskie, a nie są.

Aby móc zaakceptować tezę Godłowskiego, że się Słowianie pojawili w dorzeczu Odry i Wisły dopiero w V wieku po Chr, trzeba by przyjąć, iż wśród owych niepiśmiennych Słowian był geniusz, który na 1400 lat przed XIX-wiecznymi uczonymi odkrył germańską przesuwkę spółgłoskową oraz zjawisko, którego dotyczy reguła Vernera, i, mało tego, zdołał nakłonić swych rodaków, żeby z przejętych z ust Germanów nazw rzek polskich wyrugowali wszelkie naleciałości germańskie. Albo też trzeba by przypuścić, że wśród Słowian osiedlających się w bezludnym kraju znalazł się genialny jasnowidz, który odgadł nazwy wielu rzek polskich, jakie powstały przed V wieku, i, mało tego, potrafił przekonać swych ziomków, żeby tych właśnie nazw używali. Ale czy to jest możliwe? Niestety, na to równie zasadnicze jak kłopotliwe pytanie żaden spośród tak licznych dziś zwolenników Godłowskiego nie zechciał odpowiedzieć. Osobiście sądzę, że ani jedno, ani drugie możliwe nie jest, i dlatego koncepcję Godłowskiego uważam za błędną.

W całym tym fragmencie dominuje barwna i miejscami zabawna retoryka, mało zaś logiki i faktów.

Można natomiast wnioskować, że nazwy, które mają etymologię słowiańską (a do nich należą te o zasięgu wschodnim), oznaczają drzewa, które rosły w praojczyźnie Słowian. Ponadto przykład francuski jest o tyle szczególny, że język ten powstał z nawarstwienia się romańskiego na galijski, na co z kolei silnie oddziałał frankoński. W rozwoju języków słowiańskich nie obserwujemy równie silnych oddziaływań i nawarstwień.

Komentarz do etymologii francuskich nazw drzew: hêtre z frankońskiego hêster, zapisane w wieku XIII w tekście łacińskim jako hestrum, zastąpiło wcześniejsze rodzime fou < fagus; if wywodzi się z galijskiego ivos; platane z greki za pośrednictwem łaciny średniowiecznej; mélèze, wcześniej także melze, zawiera przedindoeuropejską nazwę góry, mal lub mel; sapin, obecnie ‘jodła’, nie jest słowem celtyckim, lecz pochodzi od płac. sappīnus < *sappo-pīnus, gdzie sappo- ma istotnie pochodzenie celtyckie, natomiast drugi człon jest łacińską nazwą sosny; w starofrancuskim używano także czysto celtyckiego terminu sap.

Mańczak ma całkowitą rację, że argument wysunięty z braku czegoś nie jest właściwie żadnym argumentem. Właśnie dlatego rzekomy czy też rzeczywisty brak nazw rzecznych zawierających germańską przesuwkę o niczym nie świadczy. Można natomiast wyciągać wnioski z obecności czegoś. Obecność w językach słowiańskich tylko im właściwych nazw drzew odnoszących się do gatunków rosnących na Ukrainie upoważnia właśnie do pewnych stwierdzeń.

Za wschodnią ojczyzną Słowian świadczyć by mogły i inne pozytywne fakty językowe, jak na przykład rodzina wyrazów bóg, bogaty, ubogi, zboże urobiona od terminu obecnego w językach irańskich (ale nie np. w germańskich). Pozytywną przesłanką są też zbieżności słowiańsko-kaukaskie (np. wyraz jelito) oraz słowiańsko-turkijskie, z których przynajmniej część wydaje się starsza od zapożyczeń z czasów Tatarów, Bułgarów czy Pieczyngów. To są wszystko fakty pozytywne, trudne do wytłumaczenia na gruncie hipotezy autochtonicznej.

Na stronie 357 Godłowski twierdzi, że na pierwszym etapie wielkiej ekspansji Słowian dochodzi do „ostatecznej krystalizacji etnosu słowiańskiego” między Karpatami a Prypecią i Dnieprem, „a następnie do jego rozprzestrzenienia się na południu po dolny Dunaj”, a na stronie 281 dodaje, że w VI wieku Słowianie rozwijają swoją ekspansję „nad dolnym Dunajem, co jest zrozumiałe, jeśli przyjmiemy, że punkt wyjścia tej ekspansji znajdował się na terenie Ukrainy, ale nie Polski”. Badania nad przedhistorycznymi migracjami Słowian doprowadziły mnie do wniosku, że południowa Słowiańszczyzna powstała dzięki ekspansji jedynie ludności zachodniosłowiańskiej, a migracja wywodząca się z zachodniej Słowiańszczyzny odbywała się najpierw w kierunku obszaru serbsko-chorwackiego, a tam się rozwidliła w kierunku obszaru słoweńskiego oraz obszaru bułgarskiego. Forma zapożyczeń słowiańskich w grece i rumuńskim wskazuje na to, że się Słowianie pojawili w Grecji wcześniej niż w Rumunii. Oto jeden z dowodów na to. Głoski r i l nazywane są płynnymi, a słowa polskie gród i mleko wywodzą się od form prasłowiańskich *gordъ wzgl. *melko. Tak więc w polszczyźnie zaszło zjawisko zwane metatezą (inaczej przestawką) płynnych: w prasłowiańskim r i l znajdowały się po samogłoskach, a w polskim znalazły się przed samogłoskami. Otóż na uwagę zasługuje, że zapożyczenia słowiańskie w grece charakteryzują się brakiem metatezy płynnych, por. nazwę miejscowości Gardiki, która jest odpowiednikiem polskiej nazwy Grodziec lub Grójec. Natomiast w rumuńskim są nieliczne zapożyczenia wykazujące brak metatezy, np. kałuża to po rumuńsku baltă (odpowiednik polskiego błoto), jednak dla znacznej większości starych zapożyczeń w rumuńskim charakterystyczna jest metateza płynnych, por. brazdă ‘bruzda’.

Brak metatezy występuje również na terenach pomorskich (np. Karwia, Białogard wobec krowa, gród). Tak nazwy z Grecji, jak i z Pomorza leżą na obszarach peryferyjnych, gdzie nowinki językowe w rodzaju przestawki płynnych po prostu nie docierały w związku z postępującym różnicowaniem dialektycznym słowiańszczyzny. Z analogicznego powodu np. peryferyjny portugalski zachował kilka łacińskich słów zastąpionych przez nowsze określenia we wszystkich innych językach romańskich.

Co do Rumunii, nie została ona nigdy zeslawizowana, ale Słowianie mogli przecież przejść przez jej teren i pójść dalej podobnie jak być może Hunowie, Awarowie czy Madziarowie (Węgrzy), którzy zatrzymali się dopiero w Panonii. Wcześniej Panonia była zapewne także centrum rozprzestrzeniania się Słowian Południowych, a więc mogli oni przejść Rumunię bez zatrzymywania się na dłuższy pobyt. Zapożyczenia w rumuńskim z metatezą płynnych pochodzą natomiast z późniejszego czasu; przybyły tu być może dopiero wraz ze słowiańską wersją chrześcijaństwa (są to więc zapożyczenia nie tyle słowiańskie, ile z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego).

Mańczak może mieć jednak częściowo rację. Istnieją dane językowe uprawniające do wywodzenia Słoweńców i częściowo Chorwatów od Słowian zachodnich, a zbieżności ich języków z bułgarskim i macedońskim można tłumaczyć późniejszym długotrwałym sąsiedztwem. Jednak te rozważania mają się nijak do dyskusji nad praojczyzną Słowian. Wystarczy prześledzić skomplikowane drogi migracji plemion germańskich w okresie wędrówki ludów. Słowianie mogli się przemieszczać równie nieskładnie i pewne obszary mogły być zasiedlane przez różne mieszające się fale migracyjne wychodzące z różnych kierunków (m.in. mamy podstawy, by wnioskować o przejściowym zamieszkiwaniu niegdyś Chorwatów, a także Serbów, na ziemiach obecnej Polski).

Ponadto stare zapożyczenia słowiańskie w rumuńskim mają odpowiedniki tylko w bułgarskim i (w mniejszej mierze) serbsko-chorwackim. Gdyby dzisiejszy obszar macedońsko-bułgarski został zasiedlony przez przybyszów ze wschodniej Słowiańszczyzny (jak to sugeruje Godłowski), należałoby wśród starych zapożyczeń słowiańskich w rumuńskim oczekiwać jakichś śladów wpływów wschodniosłowiańskich, a tymczasem śladów takich zupełnie brak.

Niekoniecznie. Po prostu „wschodniosłowiańskość” uformowała się znacznie później, już po zasiedleniu Bałkanów. A Rumunia mogła znajdować się na trasie migracji, mogła też na tej trasie się nie znajdować. Jest to bez znaczenia, skoro wczesne wpływy słowiańskie w Rumunii zatarły się zupełnie lub nałożyły się na nie wpływy późniejsze z VIII–IX wieku.

Nawiasem mówiąc, Peucynowie (Bastarnowie) uważani są za lud germański podległy wpływom celtyckim (zob. np. http://wiem.onet.pl/wiem/012cc5.html). Jeśli „Odrowiśle” zajmowali Słowianie, obecność plemienia germańskiego tak daleko na wschód musi wydać się co najmniej dziwna.

I Schmid ma zapewne rację. Jednak już identyfikowanie ptolemeuszowskich Wenedów ze Słowianami jest dość dowolną interpretacją. Ich podana w germańskiej wersji nazwa („Einfluß der germanischen lautschriebung”, reguła Vernera; inne źródła podają „Veneti” przez „t”) może równie dobrze odnosić się do italskich Wenetów, których język znamy z inskrypcji i który na pewno nie jest słowiański.

Migracja o charakterze wędrówki ludów, a zatem przebywanie w krótkim czasie dużych odległości, może dawać właśnie taki niejasny obraz archeologiczny. Warto jednak podkreślić, że dane archeologiczne tym bardziej nie popierają hipotezy autochtonicznej.

Krytyka pozostałej części artykułu Mańczaka zostanie pominięta, bo trudno dyskutować w kwestii uznania bądź nieuznania czyjegoś autorytetu, lepiej jest dyskutować merytorycznie. Poza tym problem potomków B i C w zestawieniu z wpływami lub ich brakiem został przedstawiony w tak mętny i niezrozumiały sposób, że trudno o jakikolwiek komentarz.

Reasumując:

• metoda zastosowana przez prof. Mańczaka oparta jest na spostrzeżeniach jednostkowych (rozwój języków romańskich) i przenoszenie jej na inne przypadki wymaga dodatkowego uzasadnienia, którego brak,
• w ekspansji języków romańskich grały rolę inne czynniki niż przy ekspansji Słowian; w tym drugim przypadku zwłaszcza nie było kulturalno-gospodarczo-politycznego centrum, jakim był Rzym dla zromanizowanych ludów,
• otrzymane wyniki podobieństwa języków słowiańskich są oczywiście sprawdzalne i nie podlegają dyskusji, ale ich interpretacja nie musi być wcale aż tak jednoznaczna, jak chce tego prof. Mańczak,
• analiza toponimii, w tym hydronimii (nazw rzek), być może nie dostarcza silnych dowodów za tym, że Słowianie mieszkali pierwotnie nad Dnieprem, tym bardziej jednak nie dostarcza argumentów za ojczyzną nadwiślańską,
• krótko mówiąc rozważania profesora Mańczaka wcale nie rozwiązują ostatecznie kwestii pochodzenia Słowian.

Nie można oczywiście zdecydowanie twierdzić, że na pewno nie ma on racji, jednak wyciągnięte przez niego wnioski wcale nie są tak nieodparte, jakby sam chciał. Przedstawiona w częściach poprzednich analiza całego szeregu innych argumentów (w tym faktów językowych) czyni hipotezę autochtoniczną mało prawdopodobną.

Słowianie jądrem rodziny indoeuropejskiej?

Zwolennicy autochtonizmu Słowian, tj. poglądu, że wyjściowy punkt ich ekspansji znajdował się w Polsce, dowodzą często także uprzywilejowanego położenia Słowian w obrębie ludów indoeuropejskich. Ich zdaniem w dzisiejszej Polsce znajdowała się indoeuropejska praojczyzna, i to właśnie stąd wychodziły kolejne fale migracji. Taki właśnie pogląd prezentuje w licznych publikacjach (m.in. Wieża Babel) także prof. Mańczak. Co więcej, w opinii wielu tzw. pasjonatów starożytności Słowianie są „jądrem” lub „korzeniem” narodów, strażnikami najczystszej indoeuropejskości, wszyscy inni zaś to emigranci, odszczepieńcy, mieszańcy, którym daleko im do Słowian (a w ich obrębie – do Polaków).

Doszukiwanie się „jądra” czy „korzenia” czy to konkretnej grupy języków, czy to całej rodziny indoeuropejskiej, w jakimś konkretnym języku używanym współcześnie, jest ulubionym zajęciem nawiedzonych łowców językowych sensacji i ludzi owładniętych manią stwarzania alternatywnych wersji historii. Autor tego artykułu odcina się od takich ludzi zdecydowanie, nie bawi się w tego typu rozważania i prezentuje stanowisko nauki, a w każdym razie posiłkuje się metodą naukową. Ta zaś każe patrzeć na język przez pryzmat historii, a nie osobistych wyobrażeń. Jądrem czy korzeniem może być więc co najwyżej język, od którego pochodzą inne. Warunku tego język polski nie spełnia. Przecież gdy istniał niegdyś tylko jeden język Słowian (może nawet jeszcze w czasach Cyryla i Metodego, choć wtedy już silnie rozbity na dialekty), nie był to język polski, lecz ogólnosłowiański. Język czeski czy bułgarski nie pochodzą przecież od polskiego. To kwestia nazewnictwa, ale też szacunku dla faktów.

Język słowiański z roku mniej więcej 850 znamy dość dobrze, i to właściwie w kilku wersjach. Oprócz literackiej normy wypracowanej przez braci z Solunia, o których więcej w innym artykule, mamy jeszcze tzw. redakcje (m.in. ruską i „słoweńską”). Nie są to raczej zapisy rzeczywistych, istniejących wtedy dialektów, ale mimo to pozwalają nam one wnioskować na temat tego, jak owe dialekty wówczas wyglądały. Potwierdzić możemy więc to, że nie były od siebie zbyt odległe, ale też i to, że nie przypominały jakoś specjalnie języka polskiego takiego, jaki znamy z późniejszych o kilkaset lat zapisów. Należy przez to rozumieć, że przypominały go w podobnym stopniu jak przypominały i inne współczesne języki słowiańskie.

Źródło poglądów o wyjątkowym znaczeniu tego czy tamtego języka leży bardziej w psychologii niż w lingwistyce. I tak, istnieją Polacy przekonani o szczególnym znaczeniu naszego języka ojczystego. Są także Litwini przekonani, że ich język jest najbardziej archaiczny wśród indoeuropejskich (a niektóre ich argumenty są trudne do zbicia). Sporo mieszkańców Indii do dziś uczy się sanskrytu (który jest w tym rejonie świata zdecydowanie popularniejszy niż obecnie u nas łacina), i ludzie ci bardzo często uważają, że jest to niemal język praindoeuropejski (i znów, niektóre ich argumenty naprawdę zasługują na uwagę). Nie ma jednak chyba na przykład Rosjan, którzy uważaliby, że polski jest „jądrem” języków słowiańskich, jakkolwiek to rozumieć.

Jedynie niektórzy spośród nas Polaków uważają nasz język za szczególnie wyróżniony, i nie dzieje się to dla jakichkolwiek argumentów naukowych, ale tylko z powodu poczucia dumy narodowej (z której jesteśmy znani) i heroicznej historii narodu.

Prawdą jest, że polski zachował pewne archaizmy (ogólno)słowiańskie (czy jak chcą inni: prasłowiańskie), ale też wiele takich archaizmów stracił. Trudno byłoby się dziś licytować na archaizmy, czy to leksykalne, czy to gramatyczne, bo każdy język słowiański zachował coś interesującego z tamtego odległego okresu, gdy istniał tylko jeden język słowiański. Takie bowiem postępowanie nie prowadzi w ogóle do celu. Pokażemy to na ciekawym przykładzie.

Oto bowiem wiadomo na przykład, że angielski bardzo oddalił się od indoeuropejskiego pratypu, że jest językiem silnie, nie do poznania wręcz zmienionym. Jego fonetyka wykazuje wiele cech osobliwych, większość słownictwa została zapożyczona, a gramatyka bardziej przypomina języki indiańskie niż indoeuropejskie. A mimo to okazuje się, że właśnie angielski zachował, i to jako jedyny (!) język indoeuropejski pewien archaizm, z którego Anglicy (i inni Anglosasi) mogą być naprawdę dumni. Otóż jedynie w angielskim (przynajmniej początkowe) „w” nie zmieniło swojej wymowy! W każdym innym języku indoeuropejskim zaszły natomiast w tym zakresie jakieś zmiany. Często na miejscu dawnego [w] wymawia się dziś [v]. Tak właśnie dzieje się w języku polskim, mimo że nasza ortografia (oparta na niemieckiej) wskazuje co innego. W pewnych językach (w greckim) spółgłoska ta zanikła, i to często bez śladu. Są też języki, gdzie dawne „w” jest do dziś pisane „w” i pozostaje odrębne od „v”, ale i tak jego wymowa zmieniła się w porównaniu ze stanem praindoeuropejskim – tu należą języki łużyckie i język niderlandzki, w którym [w] pozostało półsamogłoską, ale ma wymowę wargowo-zębową, a nie czysto wargową jak w angielskim i jak w praindoeuropejskim.

Przykład ten pokazuje dobitnie, że nawet języki najbardziej zdawałoby się odległe od wspólnego pnia mogą przechowywać w sobie coś absolutnie archaicznego i unikalnego zarazem. W grupie słowiańskiej takich archaizmów można się doszukać w każdym języku. U nas mogą to być tzw. samogłoski nosowe, w istocie istniejące tylko w ortografii, bo faktycznie zastąpione przez nosowe dwugłoski. Zachowanie nosowości (w tej czy innej postaci) jest zresztą unikalne na poziomie języków literackich, ale już nie dialektów. Archaiczną cechą języka rosyjskiego jest ruchomy akcent, którego miejsce jest tam zachowane najwierniej. W słoweńskim cechą archaiczną pozostaje liczba podwójna (obecna też w językach łużyckich), w serbsko-chorwackim taką cechą są tony (zwane na ogół – zresztą błędnie – intonacjami), w bułgarskim zaś – dobrze zachowane dawne czasy przeszłe: aoryst i imperfekt.

Pozostaje jednak pytanie, co właściwie spowodowało, że Mańczak, jakby nie patrzeć utytułowany lingwista z liczącym się na świecie dorobkiem naukowym, przynajmniej w pewnych obszarach zainteresowań językoznawstwa, znalazł argumenty, by to w Polsce właśnie szukać praojczyzny Słowian i Indoeuropejczyków, i że w ślad za nim poszli fanatyczni zwolennicy uprzywilejowanej roli, jaką rzekomo odegrał nasz kraj (i nasz naród) w dość odległej historii. Najtrafniej odpowiada na to pytanie inny znany polski lingwista, który przyznaje, że wprowadzenie statystyki do językoznawstwa nie było wcale złym pomysłem, tyle tylko, że Mańczak, zwolennik dokonywania obliczeń, zapomniał chyba zupełnie, co i w jakim celu liczy.

Nie ma chyba podstaw do stwierdzenia, że obliczenia Mańczaka dotyczące ilości zbieżności w paralelnych tekstach (nie w słownikach) porównywanych języków są błędne. Wynika z nich między innymi, że:

• wśród języków romańskich najwięcej (tekstowych) zbieżności z innymi językami grupy zachował włoski, na drugim miejscu pozostaje portugalski, następnie kolejno hiszpański, kataloński, francuski, prowansalski, retoromański (romanche), sardyński i rumuński,
• wśród języków słowiańskich pierwszą pozycję zajmuje język polski, kolejne to: czeski, słowacki, górnołużycki, białoruski, rosyjski, serbsko-chorwacki, słoweński, ukraiński, dolnołużycki i bułgarski,
• wśród języków germańskich najwięcej zbieżności łączy język gocki z górnoniemieckim, kolejne na liście są środkowoniemiecki, dolnoniemiecki, duński i szwedzki,
• jeśli porównać wymienione języki germańskie z polskim, najwięcej zbieżności w tekstach wykazuje gocki, następnie górnoniemiecki itd., w tej samej kolejności jak wyżej, z czego wynikać ma, że indoeuropeizacja obszaru germańskiego posuwała się z południa na północ,
• wśród współczesnych języków indoeuropejskich najwięcej zbieżności z innymi zachował – spośród zbadanych przez Mańczaka – język polski, następnie litewski, niemiecki, włoski, irlandzki, nowogrecki, hindi, ormiański i albański.

I choć te akurat wyniki nie podlegają zanegowaniu, to jednak trudno doprawdy przystać na wszystkie rzekomo wypływające z nich wnioski. Mańczak twierdzi bowiem, że wobec faktu, że włoski jest dziś używany na wyjściowych obszarach ekspansji języków romańskich, trzeba także przyjąć, że język polski używany jest na wyjściowym obszarze ekspansji słowiańskiej i indoeuropejskiej, a punktem startowym migracji Gotów nie była Skandynawia, ale południowe Niemcy.

Oto lista wybranych spostrzeżeń, które zadają kłam twierdzeniu Mańczaka, że ilość zbieżności w tekstach paralelnych języków miałaby dawać podstawy do wnioskowania o lokalizacji geograficznej centrum migracji:

• drugie miejsce wśród języków romańskich zajmuje zdecydowanie peryferyjny portugalski, a nie sardyński czy prowansalski,
• hiszpański wykazuje mniej zbieżności z innymi językami romańskimi niż portugalski, a więcej niż kataloński (przeciwnie do lokalizacji geograficznej tych trzech języków względem Rzymu),
• francuski wykazuje więcej zbieżności z innymi językami romańskimi niż prowansalski, co także jest wbrew oczekiwaniom wynikającym z rozumowania Mańczaka,
• lokalizacja obszarów językowych prowansalskiego i katalońskiego jest również odwrotna niż sugerowałyby otrzymane wyniki,
• podobieństwo zbliżonych do siebie języków górnołużyckiego i dolnołużyckiego do pozostałych języków słowiańskich różni się diametralnie, w dodatku mimo ich bliskości geograficznej (wśród 11 badanych języków słowiańskich, górnołużycki znajduje się na miejscu 4., zaś dolnołużycki na przedostatnim, 10.),
• migracja Gotów ze Skandynawii nie jest spekulacją i została zaświadczona wieloma niezbitymi faktami dostarczonymi przez archeologów, historyków i językoznawców,
• za naukowy pewnik uważa się twierdzenie, że to właśnie Goci byli twórcami kultury wielbarskiej, rozciągającej się wzdłuż dolnej Wisły, a następnie wzdłuż Bugu,
• nie bez powodu jedną ze szwedzkich wysp nazwano Gotlandią, a dzisiejszą południową Szwecję – Gotalandią,
• archeologia wykazała łączność kulturową ludności zamieszkującej zwłaszcza Gotalandię z przybyszami, którzy zapoczątkowali istnienie kultury wielbarskiej,
• nie znajdujemy natomiast jakichkolwiek śladów obecności Gotów w południowych Niemczech, tak w nazewnictwie obiektów geograficznych, jak i w znaleziskach archeologicznych,
• Jordanes, mnich pochodzenia gockiego, opisuje w VI wieku dzieje wędrówki Gotów z ojczyzny – Skandzy (Gotalandii) – na południe do Gothiskandzy (ujście Wisły),
• archeologia dostarcza dowodów, że dawni Germanie nie zajmowali w ogóle terenów południowych Niemiec, o czym więcej w osobnym artykule
• tereny obecnych południowych Niemiec zajęte były wcześniej przez Celtów (częściowo aż do przełomu er), na co również istnieją dowody archeologiczne, zatem kierunek migracji Germanów był odwrotny niż to sugeruje Mańczak, z północy na południe,
• zwolennicy szczególnie archaicznego charakteru litewskiego z jednej strony, a sanskrytu z drugiej, dysponują argumentami, które trudno zlekceważyć,
• hindi wywodzi się z bardzo archaicznego i bliskiego prajęzykowi sanskrytu, a podczas rozwoju tego języka znacznie zwiększyła się odległość dzieląca go od nieindyjskich języków indoeuropejskich, co jednak nie było spowodowane migracją, ale wyłącznie ciągłym wpływem sąsiednich języków na przestrzeni wieków,
• archeologia nie dostarcza żadnych przesłanek mogących uprawdopodobniać tezę, że to obecna Polska była centrum migracji Indoeuropejczyków (wspiera za to silnie hipotezę kurhanową – pogląd o lokalizacji tej praojczyzny na obszarze dzisiejszej Ukrainy i południowej Rosji),
• migracje Indoeuropejczyków były związane z zastosowaniem ulepszonych odmian brązu, którego wytwarzanie rozpoczęło się na obszarze Kaukazu, zatem praojczyzna Indoeuropejczyków nie mogła leżeć zbyt daleko od tego rejonu (warunek ten spełnia zarówno dominująca hipoteza kurhanowa, jak i konkurencyjne hipotezy lokujące indoeuropejską praojczyznę w Anatolii lub Armenii).

Wobec wszystkich tych spostrzeżeń wnioski, jakie wyciąga Mańczak ze swoich obliczeń, należy zdecydowanie odrzucić jako całkowicie nieuzasadnione. W efekcie nie można zatem twierdzić, że analizy językoznawcze wspierają tezę o autochtonizmie Słowian, a tym bardziej domniemanie o lokalizacji praojczyzny Indoeuropejczyków na terenie Polski.

Bibliografia

Wykaz literatury drukowanej można znaleźć tutaj.

 

Artykuł został opublikowany także na witrynie autora pod adresem http://grzegorj.5v.pl/lingwpl/pochoslo.html