Języki indoeuropejskie i semickie

Był w nauce okres, gdy całkiem poważnie sądzono, że pierwszym prajęzykiem – czyli językiem, od którego rozwinęły się wszystkie pozostałe – był hebrajski. Swoistą reminiscencją tego poglądu jest mniemanie o szczególnej genetycznej bliskości języków indoeuropejskich (IE) i semickich, spotykane do dziś w niektórych opracowaniach. Nowsze badania dowodzą bardzo przekonująco, że pogląd ten nie jest słuszny i że wskazywane wcześniej podobieństwa obu rodzin językowych wynikają bardziej z ich wzajemnych związków na przestrzeni tysięcy lat niż ze wspólnego pochodzenia. Niemniej jednak podobieństwa te są zastanawiające, a okoliczności ich rozwoju – nie do końca jasne.

Stosunki pokrewieństwa

Do semickiej grupy językowej zalicza się szereg języków współczesnych i wymarłych. Zgodnie z najnowszą klasyfikacją wśród tej grupy wyróżnia się 4 podgrupy: języki północnosemickie, wschodniosemickie, zachodniosemickie i południowosemickie. Do grupy północnej zalicza się języki używane w III i II tysiącleciu p.n.e.: paleosyryjski (z eblaickim i maryjskim), amorycki i ugarycki. Grupę wschodnią reprezentują trzy języki używane jeden po drugim: akadyjski, asyryjsko-babiloński (z dialektami asyryjskim i babilońskim) i późny babiloński (używany tylko w formie pisemnej). W grupie zachodniej wyróżnia się trzy podgrupy: kananejską, aramejską i arabską. Do pierwszej zalicza się język starokananejski, hebrajski (wciąż używany w nowoczesnej formie), fenicki (z punickim), amonicki, moabicki i edomicki, do drugiej – wczesnoaramejski, aramejski imperialny, standardowy aramejski literacki, średnioaramejski, późnoaramejski zachodni, późnoaramejski wschodni (z syryjskim) i nowoaramejski, do trzeciej arabski przedislamski (z lihianickim, nabatejskim, tamudycznym, safaityckim, haseańskim), arabski przedklasyczny, arabski klasyczny, średnioarabski i arabski współczesny (z maltańskim). Wreszcie grupa południowa rozpada się na podgrupy południowoarabską i etiopską. Wśród języków południowoarabskich znane są epigraficzne: sabaicki, minaicki, katabanicki, hadramitycki, ausanicki, himiarytycki, oraz współczesne: mehri, sheri (śḥeri), sokotri. Wśród języków etiopskich istnieją dwie dalsze podgrupy. Północna obejmuje wymarły geez oraz istniejące dziś tigre i tigrinia, południowa – amharski, argobba, gafat, harari i gurage.

Języki semickie zbliża się przede wszystkim nie do języków indoeuropejskich, lecz chamickich. Nazwa ta określa nieco sztuczną grupę złożoną z egipskiego (wraz z koptyjskim), języków berberyjskich (np. kabylski, tamazight, szilha czy tamaszek, język Tuaregów), czadyjskich (np. hausa), kuszyckich (np. somali, danakilski = afar, bedża = bedawje, a także oromo czyli galla) i omotyckich (np. kaffa). Wszystkie te języki tworzą rodzinę afroazjatycką (AA), dawniej określaną również mianem semito-chamickiej.

Niebudzące wątpliwości pokrewieństwo języków semickich z egipskim i innymi językami określanymi jako chamickie jest głównym i zasadniczym powodem odrzucenia tezy o bliskim pokrewieństwie semicko-indoeuropejskim. Tak się bowiem składa, że leksyka i cechy gramatyczne, mające zbliżać do siebie języki indoeuropejskie i semickie, zazwyczaj nie występują w innych językach afroazjatyckich. W konsekwencji podkreśla się, że jeśli nawet istnieją podobne cechy języków semickich i IE, to jednak język praafroazjatycki (PAA) wcale nie był podobny do praindoeuropejskiego (PIE).

Ponadto istnieje pogląd, że wszystkie 4 wielkie rodziny językowe Afryki, to jest afroazjatycka, nilo-saharyjska (np. songhai, dinka, masai, shilluk, kanuri), niger-kordofańska i khoisan (języki Buszmenów i Hotentotów), są ze sobą spokrewnione. Szczególne związki mają łączyć języki nilo-saharyjskie z niger-kordofańskimi – tworzą one razem grupę nazwaną językami zindż. Pewne cechy gramatyczne języków chamickich, a nawet semickich, można znaleźć nawet w językach zindż, np. w języku ful (fulani, fulbe), zwykle zaliczanym do zachodnioatlantyckiej grupy języków niger-kongijskich (podgrupa języków niger-kordofańskich), a który w pewnych opracowaniach określany jako chamicki.

Istnieje też, być może bardziej uzasadniony pogląd, że języki khoisan można przeciwstawić wszystkim pozostałym językom świata, a języki zindż mają więcej wspólnego z językami Australii i Azji Płd.-Wsch. niż z językami afroazjatyckimi (zob. tutaj i tutaj). Obserwowane zbieżności tłumaczy się natomiast tym, że istniał okres (ok. 20 tys. lat p.n.e.), gdy warunki klimatyczne spowodowały, że ludzie używający języków czterech wymienionych grup (a także języka Shabo, uznanego za izolat) byli zmuszeni do życia w refugium na stosunkowo małym obszarze w płn.-wsch. Afryce. Wtedy to miały okazję powstać zbieżności w ich językach.

Interesująco wyglądają analizy dokonane przez A. Starostina i wielu innych badaczy. Można je znaleźć na witrynie nazwanej Wieża Babel (także tutaj). Jej nowsza, rozszerzona wersja dostępna jest tutaj. Według autorów Wieży Babel języki afroazjatyckie są nie tylko oddzielone od indoeuropejskich. Usunięto je wręcz spośród języków nostratyckich – stanowią grupę siostrzaną nie tylko całości języków nostratyckich, ale i języków dene-kaukaskich.

A zatem, jeżeli języki indoeuropejskie i semickie miały wspólnego przodka, to jedynie w odległej przeszłości. Prajęzyk indoeuropejski istniał zapewne około roku 4000 p.n.e. Zakłada się, że wspólnota nostratycka musiała istnieć 11–15 tysięcy lat temu. Natomiast wspólny przodek m.in. języków indoeuropejskich i semickich powinien istnieć około 25 tysięcy lat temu. Nie należy się więc dziwić, że ślady pozostałe do dziś po owym odległym przodku są bardzo nieliczne, a znakomitą większość zbieżności obu grup należy tłumaczyć równoległym rozwojem i wzajemnymi wpływami.

Podobieństwa obu rodzin językowych

Obie rodziny językowe łączy szereg podobieństw w różnych obszarach języka. Ciekawe, że część cech łączących obie grupy zdaje się rozwijać z czasem. Innymi słowy, dziś języki semickie wykazują więcej wspólnych cech z rodziną indoeuropejską niż kilka tysięcy lat temu.

Apofonia

Najbardziej chyba znaną cechą, wspólną dla języków indoeuropejskich i semickich, jest mniej lub bardziej rozbudowany system wymiany samogłosek w odmianie wyrazów i w słowotwórstwie, zwany apofonią lub ablautem. Trzeba podkreślić, że w innych grupach języków jest to zjawisko rzadkie, a przynajmniej mniej uniwersalne.

Języki indoeuropejskie

Spotykamy tu dwa rodzaje wymian samogłosek. Pierwszy to wymiana jakościowa. W różnych postaciach morfemu w różnych wyrazach, a czasem i w różnych formach danego wyrazu w jego odmianie, występują samogłoski e lub o. W językach słowiańskich wymiana e : o jest przede wszystkim zjawiskiem słowotwórczym. Występuje np. w parze polskich czasowników wieźć : wozić < *vezti : voziti < IE *weǵh- : *woǵh-.

Języki germańskie zachowały indoeuropejską wymianę jakościową w odmianie czasowników mocnych, przy czym stopień -e- występuje w czasie teraźniejszym, a stopień -o- w czasie przeszłym. Np. wymiana w ang. drive : drove ‘jechać, prowadzić (pojazd)’ wywodzi się od IE wymiany *dhreibh- : *dhroibh-. Ten sam rodzaj apofonii występuje w języku greckim pomiędzy formami czasu teraźniejszego i perfectum: leípō ‘opuszczam’ : léloipa ‘opuściłem’. Ta ostatnia forma powtarza pierwszą spółgłoskę rdzenia – jest to zapewne wynik nieregularnej redukcji formy z pełnym zdwojeniem, tj. *loiploipa, o znaczeniu intensywnym. Pochodzenie samej wymiany jakościowej w językach indoeuropejskich nie jest jednak wyjaśnione, a samo zjawisko jest zapewne bardzo stare.

Drugim rodzajem apofonii jest wymiana ilościowa. Występuje ona w postaci dwóch typów: zaniku lub redukcji samogłoski oraz wzdłużenia morfologicznego samogłoski. Zanikać mogła samogłoska krótka (e lub o), gdy traciła akcent w odmianie lub słowotwórstwie.

Przykład zaniku samogłoski mamy w pol. suchy : schnąć < PS *suxъ : *sъxnǫti < IE *sóusos : *sus-nóm-. Warto przy okazji zauważyć, że stara wymiana o : 0 (zero) występująca tutaj jako ou : u zmieniła całkiem swój charakter i występuje w języku polskim w postaci nowej wymiany ilościowej z zanikiem samogłoski u : 0. Wymiana tego typu występowała także w odmianie wyrazów, np. w greckim páter! ‘ojcze!’ : patrós ‘ojca (dopełniacz)’ (e : 0).

Spółgłoski zwarte, zwłaszcza na początku wyrazu, zapobiegały całkowitemu zanikowi samogłoski, gdyż powstała grupa spółgłosek byłaby zbyt trudna do wymówienia. Tym sposobem rozwijały się samogłoski zredukowane, które następnie albo utożsamiały się z normalnymi samogłoskami niezredukowanymi, albo rozwijały się w -a-. W różnych językach indoeuropejskich obserwujemy w takich przypadkach wahania. Np. polskiemu ziemia, łacińskiemu humus, i greckiemu khthōn < *dhǵhem-, *dhǵhom- z zanikiem samogłoski odpowiada hetyckie tekan < *dhĕǵhom- z zachowaną samogłoską. Możliwe jest też, że w tym wypadku samogłoskę wstawiono później dla ułatwienia wymowy.

Innego rodzaju samogłoska zredukowana (oznaczana literą ‘szwa’ – ə) powstawała, gdy redukcji ulegała samogłoska długa z natury, rozwinięta z grupy samogłoska + spółgłoska laryngalna. W późniejszej historii języków IE samogłoska ta wypadała albo rozwijała się w -a-, w grupie indyjskiej w -i-. Np. wyraz IE (faza) A *paHtérs ‘ojciec’ rozwinął się w IE B *pəters, z czego gr. patḗr, ale skr. pitā, pitar-. Podobnie IE A *dhougoHtérs > IE B *dhug(h)əters, z czego gr. thygátēr, skr. duhitar- i słow. *dъkti, *dъkter- > *dъtji, *dъtjer-, skąd ros. doč i pol. córka. Por. także łac. faciō ‘robię’ : fēcī ‘zrobiłem’ < *dhə- : *dhē- (por. ang. do ‘robić’ i pol. dziany, dziać (na drutach), a także dzieje, dziać się).

Indoeuropejska redukcja samogłosek nie jest wcale zjawiskiem sięgającym jedynie bardzo odległej historii. Na przykład w językach bałtosłowiańskich doszło do dalszych, wtórnych redukcji samogłosek. Zredukowane ĕ zmieszało się z i, zaś zredukowane ŏ zmieszało się z u. W języku prasłowiańskim z samogłosek tych rozwinęły się jery. Tego typu redukcje miały miejsce nawet w sylabach akcentowanych, choć być może działo się tak dlatego, że akcent zmieniał z czasem miejsce i powodował redukcje kolejnych sylab. Np. obok pekǫ ‘piekę’ < *pék^uōm rozwinął się tryb rozkazujący pьci (dziś wtórnie wyrównany do postaci piecz według pieczesz) < *pikúis < *pekúis < *pek^uŏis (pierwotnie forma trybu życzącego).

Drugim typem zmian ilościowych było wzdłużenie pierwotnie krótkiej samogłoski w pewnych formacjach morfologicznych, np. oznaczających częste zachodzenie jakiejś czynności. Powstawały w ten sposób wymiany e : ē, o : ō. W sanskrycie wtórnemu wzdłużeniu w pewnych formach gramatycznych podlegało także zgłoskotwórcze r powstałe w wyniku redukcji grup er, or: r̥ : r̥̄.

Proces morfologicznego wzdłużenia, w specyficzny sposób, jest wciąż żywotny w języku polskim. Otóż krótkie indoeuropejskie -o- występuje w języku polskim w tej właśnie postaci, natomiast wzdłużone -ō- kontynuowane jest w postaci -a-. Stąd pomogę : pomagam < *-mogh- : *-mōgh-, chodzić : chadzać, pogorszyć : pogarszać, przerobić : przerabiać, a w potocznym języku także wyłączyć : wyłączać wymawiane [wyłanczać].

Języki semickie

Ciekawe, że w językach semickich nie tylko znajdziemy niemal wszystkie odpowiedniki procesów indoeuropejskiego ablautu, to nawet funkcje poszczególnych wymian wydają się w kilku przypadkach zbliżone. Wymiany jakościowe (pierwotnie w postaci a : i : u) i ilościowe (redukcja i wzdłużenie) są tak powszechne w tej grupie języków, że za rdzeń wyrazu uważa się jedynie jego spółgłoskowy szkielet (najczęściej w rdzeniu występują 3 spółgłoski). Być może ta cecha języków semickich umożliwiła powstanie spółgłoskowego pisma alfabetycznego, ale to całkiem inna historia…

Czasownik semicki posiada 2 lub 3 czasy i szereg (nawet kilkanaście) osnów, tworzących tzw. koniugacje pochodne. Część z tych form odmienia się przez osoby i rodzaje podobnie jak w językach indoeuropejskich, tj. poprzez dodanie odpowiednich końcówek. Inne formy posiadają przodówki, a więc elementy spełniające podobną rolę co końcówki, ale dodawane na początku formy (przed przedrostkami słowotwórczymi, jeśli takie są obecne). W niektórych formach występują jednocześnie końcówki (zwykle oznaczające rodzaj) i przodówki (oznaczające osobę). Dla przykładu można zanalizować paradygmat odmiany akadyjskiego czasownika kašādu ‘zwyciężać’ w czasie teraźniejszym. Przodówki zaznaczono kolorem czerwonym, końcówki niebieskim:

 

Rzeczywista liczba form czasownika semickiego jest większa, gdyż często dodawane są końcówki oznaczające przedmiot czynności. Na przykład w 3 osobie liczby pojedynczej rodzaju męskiego obok ikašad ‘zwycięża’ możliwe są jeszcze ikašadani ‘zwycięża mnie’, ikašadaka ‘zwycięża cię (m)’, ikašadaki ‘zwycięża cię (ż)’, ikašadšu ‘zwycięża go’, ikašadši ‘zwycięża ją’, ikašadannaši ‘zwycięża nas’, ikašadkunuši ‘zwycięża was (m)’, ikašadkinaši ‘zwycięża was (ż)’, ikašadaššunu ‘zwycięża ich’, ikašadaššina ‘zwycięża je’.

Wokalizacja (czyli barwa występujących w danej formie samogłosek) zależy od tego, czy czasownik jest przechodni czy nieprzechodni. W formie dokonanej semickiego czasownika (perfectum), oznaczającym najczęściej czas przeszły i odmieniającej się przy pomocy końcówek, czasowniki przechodnie i niektóre nieprzechodnie miały przy każdej ze spółgłosek rdzenia samogłoskę -a- (do dziś tak jest w stosunkowo mało zmienionym arabskim). Np. w 3 osobie lp rodz. męskiego (gdzie nie ma końcówki) mamy w arabskim kataba ‘napisał’, galasa ‘siedział’ (w dzisiejszej wymowie najczęściej ǯalasa (tj. [dżalasa]; więcej o wymowie semickiej na końcu artykułu), ale dialekt egipski zachował pierwotną wymowę g), faˁala ‘zrobił’ itd. Czasowniki nieprzechodnie mają -i- lub -u- po drugiej spółgłosce: ḥazina ‘smucił się’, ḥasuna ‘był piękny’.

Forma niedokonana czasownika semickiego (imperfectum), oprócz końcówek posiada również przodówki oznaczające osobę. Po pierwszej spółgłosce rdzenia brak samogłoski, po ostatniej występuje -u, o ile brak końcówki. Samogłoskę przodówki i samogłoskę następującą po drugiej spółgłosce rdzenia określają reguły gramatyki. Odpowiednie formy podanych wyżej czasowników arabskich brzmią jaktubu ‘pisze’, jaglisu ‘siedzi’, jafˁalu ‘robi’, jaḥzanu ‘smuci się’, jaḥsunu ‘jest piękny’. W arabskim istnieje także strona bierna tworzona tylko przez wymiany samogłosek: kutiba ‘był napisany’, juktabu ‘jest pisany’.

Dość złożony jest system koniugacji pochodnych w arabskim. Wyrażają one różne, częściowo tylko dające się przewidzieć znaczenia, związane ze znaczeniem czasownika podstawowego. I tak, druga osnowa czasownika, intensivus, wyraża czynność wykonywaną ze szczególnym natężeniem. Charakteryzuje się podwojeniem drugiej spółgłoski rdzenia: qatala ‘zabił’ : qattala ‘zamordował (wielu), dokonał rzezi’, juqattilu ‘dokonuje rzezi’. Wydaje się, że formy tego rodzaju mogły powstać analogicznie jak indoeuropejskie perfectum, poprzez pełną reduplikację rdzenia, a następnie nieregularną redukcję tak utworzonej formy. Trzecią osnową jest conativus tworzony poprzez wzdłużenie pierwszej samogłoski rdzenia, oznaczający czynność skierowaną na określoną osobę, np. qātala ‘walczył (z kimś)’, juqātilu ‘walczy (z kimś)’. Pomimo występowania tu wzdłużenia morfologicznego, procesu doskonale znanego i w językach indoeuropejskich, trudno o bliższe paralele. Czwartą osnową jest causativus, tworzony przez dodanie przedrostka ˀ- < *š- (nieregularnie), zlewającego się z przodówką w imperfectum, np. ˀaqtala ‘kazał zabić, sprawił, że (ktoś) zabił’, juqtilu ‘każe zabić’. Pozostałe osnowy wyrażają koniugacje pochodne strony medialnej i są tworzone poprzez dodanie przedrostka n- lub t- (stającego się infiksem czyli wrostkiem w jednej z form). Inne języki semickie mają w większości podobny system czasów i osnów.

W najstarszym znanym języku semickim, w akadyjskim, istniał jednak inny system czasów. Czas teraźniejszy (praesens) posiadał przodówki tak samo jak imperfectum w pozostałych językach semickich, lecz wokalizacja była taka jak w perfectum (np. ikašad ‘zwycięża’). Czas przeszły (praeteritum) również posiadał przodówki i był formalnie identyczny z imperfectum pozostałych języków semickich (pełniącym funkcję czasu teraźniejszego i przyszłego), np. ikšud ‘zwyciężył’. Z partykułą l(u)- wyrażał także życzenie, a więc przyszłość: likšud ‘oby zwyciężył’. Samogłoski w praeteritum bywały różne, w zależności od konkretnego czasownika, np. imlik (malaku ‘radzić’), ilmad (lamadu ‘uczyć się’). Wreszcie trzeci czas, permansivum, wyrażający czynność stałą lub powtarzającą się, posiadał końcówki i przypominał perfectum, miał jednak inną wokalizację, np. kašid ‘zwycięża (ciągle)’ (przed końcówką -i- wypada: kašdaku ‘ciągle zwyciężam’). Czasownik akadyjski miał także 4 główne osnowy i 6 pobocznych. Brak wśród nich formy konatywnej ze wzdłużeniem samogłoski, można jednak znaleźć odpowiedniki innych osnów arabskich.

W słowotwórstwie rzeczowników i przymiotników semickich występuje wiele modeli zmian samogłosek, stosunkowo rzadko używa się sufiksów i prefiksów. Nawet tworzenie liczby mnogiej w niektórych językach, zwłaszcza w arabskim, jest wysoce nieregularne. Kilka przykładów:

• bajtun ‘dom’ – bujūtun ‘domy’,
• baḥrun ‘morze’ – biḥārun lub ˀabḥurun ‘morza’ (ˀa- dodano, gdyż arabskie słowo nie może rozpoczynać się od dwóch spółgłosek),
• ˀarḍun ‘ziemia’ – ˀaraḍūna ‘ziemie’ (z dodatkową końcówką),
• malikun ‘król’ – mulūkun ‘królowie’,
• mālikun ‘władca’ – mullākun ‘władcy’ (ze zdwojeniem drugiej spółgłoski),
• malakun ‘anioł’ – malāˀikatun ‘aniołowie’ (z dodaniem wrostka -ˀi- i końcówki rodzaju żeńskiego -at-),
• qīrāṭun ‘karat (jednostka miary)’ – qārārīṭu (z powtórzeniem drugiej sylaby).

W innych językach semickich liczba mnoga tworzona jest o wiele bardziej regularnie, ale pozostały także ślady form nieregularnych tworzonych z wymianami samogłosek, np. w hbr. melek̲ ‘król’ – məlāk̲îm ‘królowie’. Zjawisko to nie ma właściwie paraleli w językach IE.

Inne osobliwości fonetyki

W językach semickich można doszukać się cech obecnych także w językach indoeuropejskich, które trudno znaleźć w innych językach nostratyckich: uralskich, ałtajskich, drawidyjskich i kartwelskich. Być może są to dowody odległego pokrewieństwa, mogą też świadczyć o późniejszych wzajemnych wpływach.

Fonemy labializowane

W okresie ogólnoindoeuropejskim rekonstruuje się powszechnie 3 fonemy labializowane: kʷ, gʷ, gʷh. Do listy tej należy dopisać tzw. laryngalną H₃ czyli Hʷ, prawdopodobnie o wartości spirantu welarnego xʷ. W niektórych rekonstrukcjach mowa też o labializowanych prewelarnych (lub palatalnych) ḱʷ, ǵʷ, ǵʷh, a także zębowych sʷ, tʷ, dʷ, dʷh.

Niektóre dane sugerują istnienie welarnych i uwularnych fonemów labializowanych także w prasemickim: kʷ, gʷ, qʷ, ḫʷ. Natomiast raczej nie ma podstaw do podobnych rekonstrukcji w innych językach nostratyckich. Południowosemickim grupom typu kʷe, gʷe, qʷe, ḫʷe odpowiadają zwykle sylaby ku, gu, qu, ḫu w pozostałych językach; analogicznie w greckich dialektach odnajdziemy gy odpowiadające ogólnoindoeuropejskiemu gʷe.

Spółgłoski gardłowe

Cechą charakterystyczną języków semickich jest występowanie w nich spółgłosek gardłowych: faryngalnych ḥ, ʕ i laryngalnych h, ʔ. Spółgłoski wywierają wpływ na sąsiadujące samogłoski. Na przykład w arabskim obowiązuje zasada, że jeżeli w perfectum czasownika występuje samogłoska a, to w imperfectum pojawia się i lub u, np. galasa ‘usiadł’ – jaglisu ‘siedzi’, qatala ‘zabił’ – jaqtulu ‘zabija’. Ale jeśli czasownik zawiera spółgłoskę faryngalną, a może pozostać w imperfectum: faˁala ‘zrobił’ – jafˁalu ‘robi’. Poza tym, we współczesnym arabskim samogłoska a ma zwykle barwę zbliżoną do æ lub nawet e, w sąsiedztwie faryngalnej zachowana jest natomiast wymowa a. Podobne (choć nie identyczne) zasady obowiązują i w innych językach semickich.

Ciekawe, że w wielu językach semickich uwularne ḫ, ġ (szczególnie ġ) zlewają się z faryngalnymi ḥ, ʕ, bywa też że uwularne q zastępowane jest zwarciem krtaniowym ʔ (tak dziś w egipskim dialekcie arabskiego) lub welarnym k (tak w odmianach współczesnego hebrajskiego). Z drugiej strony w trakcie historii spółgłoski faryngalne (podobnie jak i laryngalne) niejednokrotnie wykazywały tendencję do znikania z systemu języka. Najstarszy znany język semicki, akadyjski, nie ma ich praktycznie w ogóle (gdzieniegdzie zachowało się tam jedynie zwarcie krtaniowe ʔ), a jedynym śladem po tych spółgłoskach są zmiana barwy sąsiednich samogłosek oraz długość samogłoski poprzedzającej. Również w fenickim z czasem samogłoski gardłowe zanikają, w dialekcie nowopunickim nie ma ich zupełnie. Podobne przykłady zaniku i wzdłużenia znajdziemy i w innych językach semickich, np. hebrajskie rōš (rôš) ‘głowa’ wywodzi się od *raˀš- (por. arabskie raˀsun).

Wszystkie omówione wyżej zjawiska uznaje się za charakterystyczne również dla praindoeuropejskiego. Dla tego języka rekonstruuje się spółgłoski H₁, H₂ i H₃, być może powstałe poprzez zlanie się uwularnych z faryngalnymi. Spółgłoski te wpływały na barwę i długość samogłosek: z połączeń H₁e, H₂e, H₃e powstawały odpowiednio e, a, o, zaś z połączeń eH₁, eH₂, eH₃ przed spółgłoską lub w wygłosie – odpowiednio ē, ā, ō. Zwykłe a w innych położeniach musiało zniknąć wcześnie z systemu praindoeuropejskiego; być może zlało się ze starym e, co przypomina rozwój w arabskim. Przykład pol. żywy, łac. vīvus, wobec ang. quick ‘żwawy, szybki’ < IE *gʷīHʷ-o-, *gʷigʷ-jo- wydaje się świadczyć o podobnym wahaniu w rozwoju spółgłoski uwularnej jak los semickiego q w dzisiejszych dialektach hebrajskich i arabskich. Podobne wahanie co w arab. ˁanzatun ‘koza’ wobec akad. azzatu, ḫazzatu znajdujemy w indoeuropejskim: pol. koza < IE *koǵā, ale skr. ajā́ < IE *oǵā.

Wyrażanie posiadania

Starsze języki obu analizowanych rodzin łączy istnienie specjalnego przypadka – dopełniacza. Należy tu zaznaczyć, że języki innych rodzin, nawet te, w których istnieje kategoria przypadka, wyrażają często posiadanie w inny sposób, na przykład konstrukcją ten człowiek żona-jego ‘żona tego człowieka’, w której zarówno wyraz określany, jak i określający występują w tym samym przypadku. Pewne różnice widać w pozycji obu składników. W językach semickich wyraz określany stoi zazwyczaj przed wyrazem określającym (występującym w dopełniaczu), np. (dosłownie) dom duży, dom brata. W językach indoeuropejskich przeważa kolejność odwrotna w przypadku połączenia rzeczownika z przymiotnikiem, np. duży dom, ale gdy rzeczownik określony jest innym rzeczownikiem, kolejność jest często taka sama jak w semickim, np. dom brata.

Dopełniacz w językach indoeuropejskich może mieć specjalny sufiks, z pochodzenia słowotwórczy, jak -ī w łacińskich rzeczownikach zakończonych w mianowniku na -us lub -um (ze starszych -os, -om), np. templum ‘świątynia’ – templī. Identyczny sufiks znajdziemy w językach semickich – tworzy on m.in. przymiotniki od rzeczowników oraz nazwy mieszkańców od nazw krajów (por. też końcówkę dopełniacza -i).

Czasami indoeuropejski dopełniacz posiada końcówkę przejętą od innego przypadka, np. pol. -a w wilk – wilka, z pochodzenia końcówka ablatiwu -ōd, przypadka oddalenia (od kogo? od czego?). Istnieje jednak teoria, że pierwotnym sposobem tworzenia dopełniacza była zmiana akcentu z rdzenia na końcówkę. W wyniku następującej redukcji sylab nieakcentowanych doszło następnie do powstania wtórnej końcówki dopełniacza. Rozpatrzmy przykład rzeczownika IE o znaczeniu ‘stopa’:

• faza A: M. *pédos – D *pedós.
• faza B: M. *peds – D *pĕdós (por. łac. pēs – pedis).

Możliwe, że przedstawionym zmianom towarzyszyła wymiana samogłosek. Niektóre dane wskazują na możliwość rekonstrukcji form fazy A jako *pódos – *pedés. W przypadku rzeczowników z sufiksami zawierającymi samogłoskę zmiany tego rodzaju doprowadziły do powstania także innych rodzajów apofonii, wskutek przesunięcia akcentu nie na końcówkę, ale na sylabę następującą po rdzeniu: M. *ghost-is ‘przybysz, obcy, gość’ < *ghóstejes, D *ghosteis < *ghostéjes.

W językach semickich pierwotnie istniały 3 przypadki tworzone przy pomocy końcówek -u dla mianownika, -i dla dopełniacza i -a dla biernika, po czym w wypadku większości imion określanych jako nomina triptota mogła jeszcze następować tzw. mimacja -m wyrażająca nieokreśloność. Istniała także specjalna klasa imion zwanych nomina diptota, nieprzybierających mimacji i mających -a w dopełniaczu nieokreślonym (jak w bierniku), ale zachowujących odrębną końcówkę -i w dopełniaczu określonym. System taki zachował się w literackim arabskim, przy czym mimacja zmieniła się w nunację (-n). Por. farasun ‘koń’ i ˀāḫaru ‘inny’:

	nomen triptotum	nomen diptotum
mianownik	farasun, al-farasu	ˀāḫaru, al-ˀāḫaru
dopełniacz	farasin, al-farasi	ˀāḫara, al-ˀāḫari
biernik	farasan, al-farasa	ˀāḫara, al-ˀāḫara

Jeżeli rzeczownik nie był określony przez przymiotnik ani przez inny rzeczownik, występował w formie zwanej status absolutus. Gdy rzeczownik był określony przymiotnikiem lub innym rzeczownikiem, tracił mimację, padający na niego akcent, a poza tym mógł przybierać specjalną formę zwaną status constructus (aramejski ma jeszcze status emphaticus z końcówką -ā niejasnego pochodzenia). Np.:

• farasun ‘(jakiś) koń’, ragulun ‘(jakiś) człowiek, mężczyzna’ (rzeczownik nieokreślony w status absolutus),
• al-farasu ‘ten (określony) koń’, ar-ragulu ‘ten człowiek’ (rzeczownik określony w status absolutus),
• farasu-r-raguli ‘koń tego mężczyzny’ (rzeczownik określony farasun w status constructus, rzeczownik określający ragulun w dopełniaczu).

Warto zwrócić tu uwagę na przesunięcie akcentu na rzeczownik w dopełniaczu. Tworzenie dopełniacza w indoeuropejskim poprzez zmianę miejsca akcentowania na dalszą sylabę nie jest dokładnym odpowiednikiem konstrukcji semickiej, można jednak dopatrzyć się między nimi pewnego związku.

Rodzaj gramatyczny

Kategoria rodzaju gramatycznego nie jest bynajmniej zjawiskiem powszechnym w językach świata. Jest wręcz odwrotnie – rodzajów nie znajdziemy na przykład w językach uralskich czy ałtajskich. Języki indoeuropejskie i semickie (a także inne języki afroazjatyckie) posiadają natomiast taką kategorię, co zbliża je do siebie.

Języki indoeuropejskie

Twierdzi się, że w języku praindoeuropejskim istniały 3 rodzaje gramatyczne: męski, żeński i nijaki. Cechę tę odziedziczyło wiele języków potomnych, w tym języki używane współcześnie. 3 wymienione rodzaje występują w sanskrycie, grece czy łacinie, a także np. w niemieckim.

Rodzaj jest cechą przypisaną każdemu rzeczownikowi. W językach, w których istnieje kategoria rodzaju, przymiotniki (i wyrazy o podobnym znaczeniu, jak zaimki wskazujące czy niektóre liczebniki) występują w różnych formach w zależności od rodzaju rzeczownika, który określają. Oto tabela obrazująca zjawisko rodzaju (kopia ze strony poświęconej polskiej gramatyce):

 

W pewnych językach indoeuropejskich kategoria rodzaju uległa zmianom. Na przykład języki romańskie utraciły rodzaj nijaki – posiadają zatem jedynie rodzaj męski i żeński. Angielski wykazuje co prawda ślady dawnego zróżnicowania rodzajowego w formach 3 zaimków he, she, it odpowiadających 3 dawnym rodzajom, jednak poza tym rozróżnieniem rodzaje zanikły tu całkowicie – i dlatego przymiotniki czy przedimki występują tylko w jednej formie, niezależnie od wyrazu, do którego się odnoszą.

W polskim ilość rodzajów zwiększyła się dzięki rozwojowi kategorii żywotności i osobowości. Dodatkowe różnice widoczne są w mianowniku liczby mnogiej i w bierniku obu liczb.

 

W języku polskim czy niemieckim każdy w zasadzie przymiotnik zdolny jest do tworzenia osobnych form odpowiadającym poszczególnym rodzajom. Natomiast w starszych językach indoeuropejskich nie zawsze tak jest. Na przykład w łacinie powiemy meus mināx frāter, mea mināx soror, meum mināx opus (‘mój groźny ojciec’, ‘moja groźna siostra’, ‘moje groźne dzieło’) – jak widać, niektóre przymiotniki w tym języku nie rozróżniają rodzajów. Czasem występują jedynie dwie formy rodzajowe – jedna, określana mianem utrum, dla rodzaju męskiego i żeńskiego, druga, neutrum, dla rodzaju nijakiego. Na przykład meus juvenis frāter, mea juvenis soror, ale meum juvene opus (juvenis – ‘młody’). Podobnie jest w języku greckim, o czym jeszcze słowo poniżej.

Do najstarszym znanych języków indoeuropejskich zaliczamy języki anatolijskie, w tym hetycki i luwijski. W językach tych w ogóle brak rodzaju żeńskiego, istnieje natomiast zróżnicowanie na utrum (inaczej genus commune – rodzaj wspólny) i neutrum (rodzaj nijaki). Dla rodzaju nijakiego charakterystyczne jest występowanie jednakowej formy dla mianownika i biernika, podczas gdy w rodzaju wspólnym (podobnie jak w męskim i żeńskim w tych językach, gdzie takowe występują) zwykle obecne są odrębne formy obu tych przypadków. Rzuca się w oczy także inne ciekawe zjawisko. Otóż imiona rodzaju nijakiego deklinacji na -a- (< IE *-o-) mają mianownik-biernik z końcówką -n < *-m, taki sam jak biernik rodzaju wspólnego tejże deklinacji. Natomiast w innych typach odmiany neutra nie mają żadnej końcówki w mianowniku-bierniku i tym różnią się od biernika w rodzaju wspólnym. Np. w hetyckim:

• rodz. wsp. M. attaš ‘ojciec’, B attan – rodz. nij. MB pedan ‘miejsce’,
• rodz. wsp. M. šalliš ‘wielki’, B šallin – rodz. nij. MB šalli,
• rodz. wsp. M. lingaiš ‘przysięga’, B lingain – rodz. nij. MB ḫaštai ‘kość’.

Identyczne zjawisko obserwujemy w sanskrycie, grece, łacinie itd., gdy porównujemy odmianę w rodzajach męskim i nijakim, np. łac. neutrum templum ‘świątynia’ ma w MB końcówkę -um, taką samą jak w bierniku rodzaju męskiego (np. amīcum od amīcus ‘przyjaciel’), ale już neutrum mare to czysty temat bez końcówki, w przeciwieństwie do biernika rodzaju męskiego (np. piscem od piscis ‘ryba’). Narzuca się tu porównanie z semickim i podziałem istniejących tam imion na nomina triptota, przybierające mimację, oraz nomina diptota, nieprzybierające mimacji.

Hetycki	wsp. N. attaš, A attan – n. NA pedan,	wsp. N. šalliš, A šallin – n. NA šalli,
Łaciński	m N. amīcus, A amīcum – n. NA templum	m N. piscis, A piscem – n. NA mare
Arabski	triptotum farasun, al-farasu	diptotum ˀāḫaru, al-ˀāḫaru

W językach indoeuropejskich nie ma uniwersalnych wykładników – przyrostków znamionujących rodzaj gramatyczny. Można zaobserwować regułę, że zwykle rzeczowniki rodzaju żeńskiego posiadają jakieś specjalne sufiksy, podczas gdy rzeczowniki męskie i nijakie nie muszą mieć żadnych specjalnych końcówek. W języku polskim przymiotniki posiadają ściśle określone końcówki dla poszczególnych rodzajów (-y lub -i dla męskiego, -a dla żeńskiego, -e dla nijakiego), ale podobnej reguły nie da się utworzyć dla rzeczowników. Wiele rzeczowników męskich zakończonych jest na spółgłoskę, żeńskich na -a, a nijakich na -o, -e lub -ę, ale nie jest to reguła sztywna. Na przykład

• gość jest rodzaju męskiego (męskoosobowego), ale kość – żeńskiego,
• blizna jest rodzaju żeńskiego, ale mężczyzna – męskiego (męskoosobowego),
• cielę jest rodzaju nijakiego, ale książę – męskiego (męskoosobowego),
• leczo jest rodzaju nijakiego, ale gauczo – męskiego (męskoosobowego),
• bliźni jest rodzaju męskiego, ale pani – żeńskiego,
• boa wbrew formie nie jest rodzaju żeńskiego, ale męskiego (w znaczeniu ‘rodzaj węża’) lub nijakiego (w znaczeniu ‘szal’).

Jeszcze gorzej jest w łacinie. Tu bowiem nie da się znaleźć ścisłych reguł nawet dla przymiotników. Często rodzaj męski oznacza końcówka -us, żeński -a, nijaki -um, ale istnieje również spora grupa przymiotników o innych zakończeniach rodzajowych (przykłady podano wyżej).

W grece przymiotniki o trzech zakończeniach mają końcówki -os, -ē (-ā), -on (ściśle odpowiadające łacińskim -us, -a, -um), istnieją jednak przymiotniki zakończone w rodzaju męskim na -os, lecz nieposiadające w ogóle formy żeńskiej (i używające formy męskiej dla rodzaju żeńskiego). Porównaj:

• kalós, kalḗ, kalón – ‘piękny’,
• díkaios, dikaíā, díkaion – ‘sprawiedliwy’, ale:
• éndoksos, éndoksos, éndokson – ‘sławny’.

W językach nowożytnych największe różnice istnieją między rodzajem żeńskim a pozostałymi – na przykład w polskim rodzaj męski i nijaki ma identyczne formy w większości przypadków zależnych. Sytuacja ta prowadzi nawet do zaniku osobnego rodzaju nijakiego. Natomiast w językach dawniejszych ważniejsze były różnice między rodzajem nijakim a dwoma pozostałymi. I tak, w rodzaju nijakim prawie bez wyjątku nie istniała osobna forma mianownika ani wołacza – oba te przypadki były równe biernikowi. Przymiotniki o dwóch zakończeniach posiadały zawsze jedną odrębną formę dla rodzaju nijakiego, a drugą dla męskiego i żeńskiego. Końcówka mianownika -s (tzw. końcówka sygmatyczna) nie występowała pierwotnie nigdy w rodzaju nijakim – por. łac. juvenis, juvenis, juvene ‘młody’ lub gr. glykýs, glykeĩā, glyký ‘słodki’. Formy w rodzaju łac. mināx przeniesiono wtórnie do rodzaju nijakiego, zastępując wcześniejsze *mināc, ponieważ forma ta występowała jedynie wyjątkowo z uwagi na znaczenie przymiotnika (podobnie w greckim przymiotnik o 1 zakończeniu pénēs ‘ubogi’ i inne, praktycznie w rodzaju nijakim nieużywane).

Ciekawych obserwacji dostarcza sanskryt. Łacińskim końcówkom wielu przymiotników -us, -a, -um i greckim -os, -ē (-ā), -on odpowiadają tam -as, -ā, -am (z uwagi na sandhi międzywyrazowe końcowe -s występuje najczęściej w postaci -ḥ i stąd wiele źródeł podaje -aḥ, -ā, -am), jednak w bardzo wielu przypadkach forma żeńska kończy się na -ī, nie na -ā. Na przykład

• navas, navā, navam – ‘nowy’, ale
• vāsantas, vāsantī, vāsantam – ‘wiosenny’.

Podobnie zachowują się rzeczowniki oznaczające osoby: devas to ‘bóg’, devī – ‘bogini’, podobnie kumāras – ‘chłopiec’, kumārī – ‘dziewczyna’. Można wręcz stwierdzić, że w sanskrycie końcówka -ī pełni ogólną funkcję feminizacyjną analogiczną jak -a w języku polskim – dlatego do męskiej formy balī < *balins ‘silny’ i nijakiej bali, balin dorobiono żeńską balinī. Samogłoska -i- wprowadzana jest do pewnych przyrostków nawet wtedy, gdy końcówką jest -ā, np. pācakas ‘kucharz’, ale pācikā ‘kucharka’.

Przyrostek rodzaju żeńskiego -ī, -īk, -ikā zostawił zresztą ślady w innych językach: stąd pol. bóg – bogini, pan – pani, ale i łac. inventor ‘wynalazca’ – inventrīx ‘wynalazczyni’. Wydaje się on bardziej starożytny od -ā, które rozprzestrzeniło się w nowszych formacjach. Prawdopodobnie są z nim także związane końcówki żeńskie: litewska -ė i łacińska -ē-s.

Jest rzeczą charakterystyczną, że mianownik utworzonych przy pomocy przyrostków -ā, -ī był asygmatyczny, tj. nie przybierał zwykłej końcówki -s (porównaj jednak kilka sanskryckich wyjątków w rodzaju lakṣmīs ‘szczęście’, tantrīs ‘struna’ oraz łac. -ēs, o niepewnym zresztą pochodzeniu). Należy przypuszczać, że pierwotną ich formą było -aə, -iə < -aH, -iH. Drugi z nich, -ī, utworzony był więc przez dwa sonanty, i w rezultacie mógł w szczególnych przypadkach (pierwotnie po pojedynczej spółgłosce) przybierać postać -jə, którą widzimy w greckich wyrazach moũsa, moĩra < *montjə, *morjə. W sanskrycie istnieje także grupa wyrazów rodzaju żeńskiego, utworzonych przyrostkiem -ū, mają one jednak mianownik sygmatyczny, np. vadhūs ‘narzeczona’, śvaśrūs ‘teściowa, świekra, matka męża’.

Należy na koniec podkreślić, że przyrostki rodzaju żeńskiego zdają się tworzyć także liczbę mnogą rodzaju nijakiego. Pierwotnie wyrażał ją rzeczownik zbiorowy i dlatego forma ta składniowo była traktowana jako liczba pojedyncza. Najczęstszym wykładnikiem liczby mnogiej rodzaju nijakiego jest -ā, widoczne np. w językach słowiańskich (pol. -a w słowa, imiona, cielęta). Jednak w grece i łacinie znajdziemy krótkie -a, a w sanskrycie -i, wywodzące się z IE *-ə < *-H. Por. także wed. vanā (skr. vanāni, lp vanam ‘woda’, temat na -a-), vārī (skr. vārīṇi, lp vāri ‘woda’), madhū (skr. madhūni, lp madhu ‘miód’), z długimi samogłoskami wywodzącymi się od połączeń z laryngalną.

Języki semickie

Cechą charakterystyczną wszystkich języków semickich jest występowanie 2 rodzajów gramatycznych: męskiego i żeńskiego. Tylko nieliczne rzeczowniki rodzaju żeńskiego pozbawione są wykładników morfologicznych (sufiksów) rodzaju żeńskiego. W arabskim należą tu nazwy częśći ciała, np. ˁajnun ‘oko’, ˀuḏnun ‘ucho’, jadun ‘ręka’, riglun ‘noga’, niektórych zwierząt, np. ḍabuˁun ‘hiena’, ˀarnabun ‘zając’ i inne, np. šamsun ‘słońce’, nārun ‘ogień’.

Istnieje kilka przyrostków używanych do tworzenia rodzaju żeńskiego:

1. Sufiks -t, np. arab. ˀuḫtun ‘siostra’ (ˀaḫun ‘brat’), bintun ‘córka’ (ibnun ‘syn’).
2. Sufiksy wtórne -at, -it, -ut, powstałe z połączenia -t z elementami słowotwórczymi.
3. Jest rzeczą dyskusyjną, czy istniał kiedykolwiek w semickim odrębny sufiks -ā lub -ah oznaczający rodzaj żeński. Warto jednak zauważyć, że w arabskim końcówka większości rzeczowników rodzaju żeńskiego -atun nie jest zapisywana literą t, ale specjalnie zmodyfikowaną literą h. Dziś w miejscu pisanego -atun występuje wymowa -ā, przy czym zjawisko to wydaje się bardzo stare. Podobnie jest w hebrajskim, gdzie od czasów biblijnych zamiast oczekiwanego *-āṯ mamy -āh w pisowni, a -ā w wymowie. Ciekawe jest także, że w aramejskim występują dwie odrębne grupy rzeczowników żeńskich. W pierwszej mamy st. abs. -ā, st. constr. -aṯ, st. emph. -tā, w drugiej grupie zaś st. abs. = st. constr. -āṯ i st. emph. -āṯā, np. məḏīnā, məḏīnaṯ, məḏittā ‘kraj’, ale mənāṯ, mənāṯ, mənāṯā ‘dola’. Być może w pierwszej grupie odnajdujemy stary sufiks -ah wymieniający się z -t, a w drugiej grupie – złożony sufiks -at.
4. Sufiks -āˀ, zachowany np. w niektórych przymiotnikach arabskich, jak ḥamrāˀu ‘czerwona’ (aḥmaru ‘czerwony’). Formy te należą do kategorii nomina diptota, stąd brak nunacji (-n). Ten sam sufiks -āˀ wykorzystywany jest do tworzenia pewnych form liczby mnogiej, np. šuˁarāˀu ‘poeci’ (lp šaˁirun), aṣdiqāˀu ‘koledzy, przyjaciele’ (lp. ṣadīqun). W etiopskim występuje (jako końcówka -ā) w niektórych nazwach abstrakcyjnych (ḥanṣā ‘budownictwo’) i konkretnych (ḥamadā ‘śnieg’). W hebrajskim jego odpowiednikiem jest zakończenie występujące w nazwach miast o postaci -ō (hebrajskie -ō- jest tu rezultatem regularnego rozwoju fonetycznego semickiego -ā-; samogłoskę tę zapisuje się też -ô- z uwagi na przypuszczalną wymowę odrębną od zwykłego -ō- < -u-, oraz z uwagi na osobliwości ortografii hebrajskiej).
5. Sufiks -āj występuje w arabskim (-ā w wymowie, -aj w pisowni). Sufiks ten tworzy żeńskie formy stopnia wyższego (elativus), np. ḥusnā(j) ‘przepiękna’ (forma męska aḥsanu ‘przepiękny’, stopień równy ḥasanun ‘piękny’). Przymiotniki tworzone przyrostkiem -ānu (są to, podobnie jak formy stopnia wyższego, nomina diptota) również mają -āj w rodzaju żeńskim: kaslānu ‘leniwy’, kaslā(j) ‘leniwa’. Wreszcie rzeczowniki żeńskie zakończone na -āj tworzą nazwy czynności o zabarwieniu biernym: ḏikrāj ‘wspominanie’. W etiopskim analogiczny sufiks -ē występuje w takich rzeczownikach, jak ˀarwē ‘zwierzę’, nāgē ‘słoń’, šarwē ‘pień drzewa’, sarwē ‘wojsko’, gīzē ‘czas’, massalē ‘porównanie’. W końcu w hebrajskim i aramejskim występują sufiksy -aj, -ē, ale także w imionach męskich, np. hbr. ˀarjē ‘lew’, ḥōraj ‘rodzaj tkaniny’, aram. ˀoḥrē ‘inna’.
6. Sufiks -ī (-i) tylko śladowo występuje samodzielnie: w arab. bezokolicznikach używanych jako wykrzykniki, np. nazāli ‘zejść!’, tarāki ‘zostawić!’, w arab. wykrzyknikach mających charakter epitetów odnoszących się do kobiet, np. ja fagāri ‘o występna!’, lakāˁi ‘nikczemna!’. W innych wypadkach pierwotne -ī zostało rozszerzone do postaci -ijjatun. W aramejskim -ī występuje tylko w status absolutus pewnych rzeczowników, np. debbōrī ‘pszczoła’; w innych formach dochodzi zwykły sufiks -t oznaczający rodzaj żeński. Nie wiadomo, czy mamy tu do czynienia z redukcją -t, czy też z zachowaniem pierwotnej nierozszerzonej formy sufiksu.
7. Sufiks -ū występuje w aramejskim w nazwach abstrakcyjnych w status absolutus, np. tajbū ‘dobro’ (st. constr. tajbūṯ, st. emph. tajbūṯā), malkū ‘państwo’. Poza tym języki semickie znają tylko postać -ūt, być może wtórnie rozszerzoną. Przykłady: akad. bēlūtu ‘państwo’, hbr. malkūṯ ‘państwo’, arab. malakūtun.

Uderzają zwłaszcza stosunki panujące w języku hebrajskim. Tam wielu rzeczownikom rodzaju męskiego z końcówką zerową odpowiadają często żeńskie rzeczowniki z końcówką -ā, co do złudzenia przypomina stosunki panujące w pewnych językach indoeuropejskich, m.in. w polskim: pār ‘byk’ – pārā ‘krowa’; ˁēḡel ‘cielak’ – ˁeḡlā ‘jałówka’, sūs ‘koń’ – sūsā ‘klacz’.

Słownictwo

Poniżej zestawiono (niepełną) listę leksykalnych zbieżności obu rodzin językowych. Warto zwrócić uwagę, że szczególnie dużo zbieżności wykazują języki semickie z grupą germańską (szerzej na ten temat tutaj). W wielu wypadkach trudno rozsądzać, czy chodzi o wyraz odziedziczony po odległym prajęzyku, o zapożyczenie w nowszej epoce, czy też wystąpił po prostu zbieg okoliczności. Dlatego komentarze ograniczono do minimum. Niekiedy zestawienie wydaje się niewiarygodne, nie należy jednak zapominać, że nieregularne zmiany fonetyczne, w tym zmiany kolejności spółgłosek w wyrazie, wcale nie są rzadkie, tak w językach IE, jak i semickich.

Wśród języków semickich na pierwszym miejscu zwykle podano formy arabskie, gdyż w języku tym struktura spółgłoskowa wyrazów jest najmniej zmieniona w porównaniu z prajęzykiem.

semickie	indoeuropejskie
akad. appāru ‘dzik’	niem. Eber, stang. eofor < *ebura-, łac. aper, pol. wieprz, gr. kápros
arab. ˀaḥadun, ˀwāḥidun ‘jeden’, ḥidatun ‘być jedynym’ (rdzeń ḥid- ~ ḥad-)	pol. jeden < IE *ed-oinos pol. dziewięć, gr. ennéa < IE *ed-newm̥ ‘dziewięć’
arab. ˀakara ‘orać’, hbr. ˀikkār ‘pracownik rolny bez ziemi’, akad. ikkaru, inkaru ‘(drobny) rolnik, oracz’ (? < sum. engar), por. też sum. agàr ‘pole’ (< IE ?)	ang. acre ‘jednostka pola’ (dawniej ‘pole’), niem. Acker ‘pole’ (dawniej też ‘łąka’), łac. ager ‘pole, rola, ziemia uprawna’, gr. agrós, skr. ájra- ‘pastwisko; pole’; zazwyczaj interpretowane jako IE *aǵro- od rdzenia *aǵ- ‘pędzić (bydło)’
arab. ˀalfun ‘tysiąc’, akad. alpu ‘bydło’, fenic. ˀ-l-p ‘wół’	ang. calf ‘cielę’, niem. Kalb < PG *kalba- (wiązane, chyba bezzasadnie, z IE *gel-bh- ‘puchnąć’, por. łac. globus ‘kula’)
arab. ˀarḍun, hbr. ˀereṣ ‘ziemia’, akad. erṣetu	ang. earth < *erþō, ale też gr. erā ‘ziemia’ i wal. erw ‘pole’
arab. ˁanzatun ‘koza’, akad. enzu, ezzu, azzatu, ḫazzatu	wahanie k- ~ 0- podobne jak w akadyjskim ḫ- ~ 0-: pol. koza < IE *koǵā, alb. keth, kedhi ‘koziołek’ (por. ang. kid), stang. hǣcen (por. też tatar. käǯä, czuw. kačaga) bez k-: skr. ajā́, litew. ožỹs, ožkà gr. aĩks, D aigós, arm. ayc, skr. eḍa- ‘rodzaj owcy’, aw. izaēna- ‘skórzany’
arab. ˁaqrabun ‘skorpion’, akad. aqrabu	ang. crab ‘krab’, niem. Krabbe i Krebs, gr. kárabos i skorpiós
ugar. ˁ-ṯ-t-r-t ‘Asztarte – Isztar (imię bogini)’, fenic. ˁ-š-t-r-t (skąd arab. ˁaštarūtu), akad. ištaru < *ˁiṯtar- < *ˁičtar-	gr. ástēr ‘gwiazda’, łac. stella < *sterela, ang. star < steorra, niem. Stern < sterno < IE *H2ster- może ang. iron, niem. Eisen < *īsarna- ‘żelazo’ (z celtyckiego)
arab. baˁlun ‘władca; mąż; pan’, hbr. baˁal ‘pan; imię bóstwa’	celt. Bel ‘imię bóstwa’, słow. bol- ‘więcej’ (por. Bolesław), skr. balin- ‘silny, potężny’, gr. bélteros ‘lepszy’, fryz. pall ‘silny, twardy’, łac. dē-bilis ‘słaby’
arab. burrun ‘pszenica’, hbr. bār ‘wymłócone ziarno’	pol. perz ‘dzika pszenica, Triticum repens’ < pyrь, scs. pyro ‘orkisz, Triticum spelta’, stang. fyrs ‘perz’, gr. pȳrós ‘pszenica’, stlitew. pūras ‘ziarno pszenicy’ może też pol. ber, D bru < PS bъrъ ‘rodzaj prosa, Setaria sp, Panicum miliaceum lub Milium effusum’
hbr. barzel ‘żelazo’, akad. parzillu (w innych językach AA ten sam rdzeń często oznacza inne metale, np. egip. b-j-ˀ ‘miedź’, czad. i kusz. bir- ‘żelazo’, ‘srebro’ lub w ogóle ‘metal’)	łac. ferrum < *fersom ~ *fersilom z przestawką i zmianą znaczenia pol. srebro < PS *serbro, litew. sidãbras, prus. sirablan, ang. silver, niem. Silber, goc. silubr; bask. zilhar ‘srebro’ może też gr. sídēros ‘żelazo’, dor. sídāros (por. formę litewską!)
arab. daḫnun ‘proso’, hbr. dōḥan	het. dannas ‘rodzaj potrawy’, toch. B. tāno, skr. dhāna ‘ziarno’, litew. dúona ‘chleb’
akad. dunnunu ‘ufortyfikowany’	ang. down ‘wydma’ < stang. dūn ‘wzgórze’ < *dūna-, zapoż. germ. z celt. dunum ‘twierdza’ to samo w PG *tūnaz > ang. town ‘miasto’, niem. Zaun ‘płot, ogrodzenie’
arab. dārun ‘dom’, dūrun ‘domy’, dāˀiratun ‘krąg, okręg’	ang. thorp ‘wioska’, niem. Dorf < PG *þurp-, łac. turba ‘tłum’, gr. túrbē ‘zamieszanie’; ang. twirl ‘wir’ < PG *þweril-
akad. dūru ‘długi czas’	łac. dūrāre ‘trwać’, skąd niem. Dauer ‘trwanie’
arab. darkun, darakun ‘droga, obchód’, hbr. derek̲ ‘droga’, może arab. ṭarīqun ‘droga’	pol. droga, ros. doróga < PS *dórga < IE *dhorg- bez przekonującej etymologii IE
akad. zību ‘ofiara’ < *ḏabḥu	stang. tiber ‘ofiara, poświęcenie’, stnord. tafn, niem. Ungeziefer ‘robactwo’, łac. daps ‘ofiara’, gr. dapánē ‘koszt’, orm. tawn ‘święto’ < IE *dH2p-
arab. ḏirāˁun ‘ręka, ramię’, hbr. zərōăˁ	ang. steer ‘ster’ < PG *steur-
akad. epūšu ‘ofiara’	łac. opus, D operis < *opes-is ‘dzieło’, stang. efnan ‘robić’ < *ōbjan < *ōp- ~ *op- ‘ofiara’, skr. apas ‘dzieło’
akad. gadū ‘koźlę, koziołek’, arab. gadjun	ang. goat, goc. gaits, łac. haedus (por. też wyżej ˁanzatun)
hbr. gal ‘fala; źródło’ (w czad. i kusz. podobne ‘rzeka, jezioro’)	ang. well ‘studnia’, niem. Quelle ‘źródło’ bez etymologii IE
arab. galada, jaglidu ‘biczować’, galuda, jagludu ‘być trwałym, wytrwałym’, galida, jagladu ‘zamarzać’, hbr. gālaḏ ‘tężeć, krzepnąć, zamarzać’, glîd ‘lód’	pol. chłód, ros. xólod ‘zimno’, może też nider. hal ‘zamarznięty grunt’ < IE *kHoldh- litew. šáldyti ‘mrozić’ pol. słota, scs. slana ‘lód’, litew. šáltas ‘zimny’, šal̃tis ‘mróz’, šálti, šą̃lа ‘marznąć’, łot. sal̂ts ‘zimny’, aw. sarəta-, npers. serd, oset. sald ‘mróz’ ang. cold ‘zimny’, goc. kalds, łac. gelidus skr. hlādate ‘odświeża się’ skr. jаḍаs ‘zimny, zdrętwiały’
arab. gamalun, gamlun ‘wielbłąd’, hbr. gāmāl, pl. gəmallīm, akad. gammalu	ang. camel < łac. camelus, gr. kamēlos, ros. komolyj ‘bezrogi’ litew. kumelỹs ‘koń’, kumẽlė ‘kobyła’, łot. kumē ̧ļš ‘żrebię’, skr. kumārá- ‘niemowlę, syn, dziecko’ łac. caballus ‘koń’, pol. kobyła, sttur. käväl, pers. kaval ‘rączy koń’ łac. cabō, gen. cabōnis ‘koń’, fiń. hepo ‘rumak’, hevonen ‘koń’ prus. camnet ‘koń’, pol. koń < PS *kom(o)nь (por. komonica) < *kamni-
arab. ġurābun ‘kruk’, akad. āribu, ēribu, ḫērebu ‘kruk, wrona’, hbr. ˁōrēb̲ ‘kruk’	ang. crow ‘wrona’ (dźwiękonaśladowcze?) raven ‘kruk’ < PG *xrabnaz, łac. corvus, gr. kóraks
arab. ġaranun ‘orzeł’, akad. urinnu, erū	het. ḫara(n), śir. irar, goc. ara, stang. earn, niem. Aar, szw. örn, niem. Adler < *edel-ar ‘szlachetny ptak drapieżny’ < *arnu-, *arōn ‘orzeł, ptak drapieżny’, litew. erẽlis, pol. orzeł < PS *orьlъ < *orilo-, gr. órnīs, órnīth- ‘ptak’, orm. oror ‘mewa’
arab. ġirnīqun, ġurnūqun ‘żuraw’	ang. crane, gr. géranos < IE *gerH-no- pol. żuraw < *žeravjь, litew. gérvė, łac. grūs < *gerH-w-
akad. ḫullanu ‘dywan lub szal z wełny lub lnu’	het. ḫulana ‘wełna’, wal. gwlan, łac. lāna, gr. lẽnos, goc. wulla, ang. wool, pol. wełna, skr. úrṇa < IE *wlH2naH2 hur. *ḫul(a) awar. ƛ̱uh < płn.-wsch. kauk. *ƛ̱wähnɨ sumer. úliin / wuxliin ‘barwna włóczka’
arab. ḫuffun ‘łapa, stopa; pantofel’	ang. hoof < PG *xuf-, pol. kopyto z niejasnym -yt-, skr. śapha < IE *ḱopH-
arab. ḫarīfun ‘jesień’, akad. ḫarpu	ang. harvest ‘żniwa’, niem. Herbst ‘jesień’ < PG *xarbista < IE *karp- z nietypowym -a- także łac. carpere ‘zrywać’, gr. karpós ‘owoc’ niejasny związek z ang. harp, niem. Harfe (skąd pol. harfa) < PG *xarpō
akad. ḫussu ‘chata z trzciny’	ang. house < PG *xūs ‘dom’
ugar. ḥrṯ ‘orać’, hbr. ḥrš, akad. erēšu ‘pole uprawne’	het. ḫaršawar ‘uprawa roli, rolnictwo’, ḫarš- ‘uprawiać ziemię bez pomocy zwierzęcia’ (< IE *Har-s- ?)
arab. kalbun ‘pies’	het. ḫuelpi ‘młode’, ang. whelp ‘szczenię, młode’ < PG *xwelp-, wal. colwyn
arab. labwat-, labāt- ‘lwica’, akad. labbu (labˀu, lābu) ‘lew’, hbr. poet. lāb̲īˀ (obok normalnego ˀarjē < *ˀarwaj); hbr. lajiš, arab. lajṯun, lājiṯun (może kontaminacja poprzedniego z *najṯu- > akad. nēšu, ale też arab. nahhāsun, nahūsun, minhasun)	pol. lew < PS lьvъ < sgn lëwo < łac. leō, gr. léōn, līs
arab. lawḥun ‘deska’, lawḥatun ‘tarcza’	ang. lath ‘listwa, deska’ < OE *læþþ i lætt (z nord.), bez etymol.
arab. lisānun ‘język’, laḥwasa ‘lizać’, hbr. lāšōn ‘język’, lāqaq ‘lizać’	ang. tongue, goc. tungo, łac. lingua, stłac. dingua, skr. juhū-, jihvā-, aw. hizū, hizvā, pol. język, prus. insuwis, litew. liežùvis, gr. glõtta, glõssa, glátta, może także łac. gingīva ‘dziąsło’, gr. gamphēlaí ‘paszcza’ pol. lizać, litew. liẽžti, skr. lḗḍhi, líhati, gr. leíkhō, łac. lingō, ang. lick
arab. malaga ‘ssać’	ang. milk < PG *mel(u)ka- ‘mleko’, zapożyczone do słowiańskiego, obok dawnego młodziwo ‘siara, pierwsze mleko’ zamiast *młoziwo od IE *melHǵ- ~ *mlaHǵ-t-, łac. lāc, lactis, gr. gala, galaktos, także gruz. rʒe, stgruz. sʒe, laz. mǯa, bǯa, swan. ləǯe < *mlǵe
akad. manū ‘liczyć, mierzyć’, arab. manā ‘sprawdzać, próbować’, hbr. mānā(h) ‘liczyć’ (może od rdzenia *man ‘myśleć’, spokrewnione z nostr. *manu ‘myśleć’ w ałtajskim, uralskim, drawidyjskim, indoeuropejskim)	ang. moon ‘księżyc’ < PG *mēnō, ang. month ‘miesiąc’ < PG *mēnōþ < IE *mē-n-, łac. mēnsis < IE *mē-n-s-, pol. miesiąc < PS *měsęcь < IE *mē-s- skr. māti ‘mierzyć’, łac. mētior ‘mierzyć’, het. meḫḫur ‘czas’, pol. mierzyć, miara < měr- < IE *mē-, *mē-t-, *mē-r-, *mē-n- < *meH- ang. meal ‘posiłek’ < *mē-l- ‘czas posiłku’ gr. métron ‘miara’, litew. mẽtas ‘rok’ < IE *me-t- gr. medímnos, médimnos ‘miara zboża’, stang. metan, niem. messen ‘mierzyć’, łac. modus ‘miara’ < IE *me-d-, *mo-d-
arab. matāqun ‘coś pożądanego’, hbr. mātôq, ż. mətûqā(h) ‘słodki’, ugar. mtq	toch. B mit ‘miód’, ang. mead ‘miód pitny’, gr. méthy, skr. mádhu, litew. medùs ‘miód’, pol. miód fiń. mesi ‘nektar’, węg. méz ‘miód pitny’ inguski merza ‘słodki’ < *miʒʒV
arab. muhrun ‘źrebię’, akad. mūru	ang. mare ‘klacz’, ir. marc ‘koń’ < IE *mark-, także mong. moŕ ‘koń’< *mori, koreań. mal < śrdkoreań. mằr
arab. nahrun ‘rzeka’, akad. nāru	pol. Ner < Nyr, nur, zanurzać się < IE *nuHr-, nouHr-, por. także nora, litew. nérti < *nerH- ~ *norH-
hbr. nāpal ‘upadać’, tryb rozk. pal, por. zach.czadyjskie pal ‘t.s.’	ang. fall ‘padać’, orm. pʰəlanim ‘wpadam’, litew. púolu ‘upadam’ (prawdop. pokrewne formom semickim)
hbr. pā(j) ‘usta’, st.constr. pī, akad. pū, arab. fumun	pol. pić, łac. bibere obok pōtāre, skr. pāti, pipati ‘pije’ (IE nieregularne *pei-, *pō-, *pipe-, *bibe-)
akad. padānu ‘ścieżka’; bask. haran < *padan	ang. path, niem. Pfad < PG *paþ- ‘ścieżka’ (? z irańskiego path-)
hbr. pālaḥ ‘orać’, ‘rozszczepiać, rozpłatać’, arab. falaḥ ‘orać’	ang. plough ‘pług’ < PG *plōga-, Lith. pliū́gas, Pol. pług
akad. perdu ‘koń, muł’, hbr. pereḏ ‘muł’, a także arab. farasun ‘koń’, hbr. pārāš ‘zaprzęg’; arab. faraˀun ‘onager, dziki osioł’, akad. parû, paraḫu, hbr. pereˀ (z pokrewnymi wyrazami w jęz. kuszyckich, czadyjskich i omotyckich); por. też syr. bardūnā ‘muł’, arab. birḏawn- ‘koń nierasowy’, etiop. bāzrā ‘klacz’; por. także arab. barīd- ‘koń pocztowy’ (z gr?)	niem. Pferd ‘koń’ < sgn pferīd, pferifrīd < PG *parafrid-, z łac. verēdus, *paraverēdus ‘koń pocztowy, koń myśliwski’ (skąd też gr. béraidos, beredos), z galijskiego (wal. gorwydd ‘koń’)
hbr. pereḏ ‘liczba nieparzysta’, arab. fardun ‘jeden, jedyny’	pol. pierwszy, ang. first, gr. prõtos, łac. prīmus; także gruz. ṗirveli, tur. bir ‘jeden’, mong. bür ‘każdy jeden’, koreań. piroso ‘na początku’, jap. hitótsu < *pitə- ‘jeden’, z ałtajskiego *bi̯uri
akad. puluḫtu ‘strach’	ang. fright < fryhta < *furxtīn, goc. faúrhts ‘strach’
arab. qadda ‘ciąć’, qaṭṭa ‘obcinać, odcinać’, hbr. qāṭam ‘ściąć’	ang. cut ‘ciąć’, isl. kuta, bez dalszej etymologii
arab. qāla ‘mówić’	ang. call ‘wołać’ z nord. kalla, bret. galw; pol. głos < PS *gols-, oset. γalas < *golḱ- gr. kaléō ‘wołać, nazywać’
arab. qāma ‘wstać, powstać, stać się’	ang. come ‘przyjść’, become ‘stać się’, goc. qiman, skr. gámati, gácchati ‘idzie’, łac. veniō, gr. baínō (z nieregularną zmianą *m > n) < IE *gʷem-
akad. qarābu ‘wojna, bitwa’, hbr. qərāb̲, może także arab. qurḥatun ‘rana’	stang. here ‘wojsko’, niem. Heer < PG *xarjaz; por. pol. herold zapożyczone z *xariwald- (fr. heraut)
arab. qarjatun, qirjatun ‘osiedle, wioska, miasto’, aram. qurəjātā, fenic. qart ‘miasto’, ugar. q-r-t	pol. gród, ang. yard, litew. gar̃das, skr. gr̥has ‘dom’, toch. B kerciye
arab. qarnun ‘róg’ (także ‘ciemię’, niezwiązane z qarana ‘wiązać, łączyć’)	ang. horn < PG *xurnaz, łac. cornū, skr. śŕ̥ŋga- gr. karā ‘głowa’ (skąd łac. cara ‘twarz’ i ang. cheer ‘wyraz twarzy; nastrój’) < IE *ḱr̥-H2- gr. kéras ‘róg’, pers. sar ‘głowa’ < IE *ḱer-H2-s- łac. cerebrum ‘mózg’ < IE *ḱr̥-H-s-ro- gr. kraníon ‘czaszka’ (skąd łac. cranium i pol. migrena < fr. migraine < hemicranium) < IE *ḱr̥-s-no- ang. hornet < PG *xurznuta, łac. crabrō, pol. szerszeń < PS *šŕ̥š-en- gr. krios ‘baran’ < IE *ḱr-ī- ang. rein-deer ‘renifer’ < stang. hreinn < PG *xrajna ‘rogate zwierzę’ < IE *ḱr-oi-n- ang. rinder-pest ‘choroba bydła’ < stang. hrind ‘wół’, niem. Rinder ‘bydło’ < PG *xrinda pol. krowa, ros. koróva < IE *ḱr̥-Hw- łac. cervus ‘jeleń’, cervix ‘szyja’ < IE *ḱr̥-w- ang. hart ‘jeleń’ < PG *xerutaz < IE *ḱer-u-do- gr. korynē ‘maczuga’, koryphē ‘głowa’, korymbos ‘najwyższa część’
arab. qatala ‘zabijać’, może też arab. qatta ‘kłamać’	ang. hate ‘nienawidzić’, niem. hassen < PG *xat-; stang. heaþu ‘wojna’, niem. Hader ‘kłótnia’ < PG *xaþ-; gr. kḗdō ‘martwię się’, wal. cas ‘nienawiść’, cawdd ‘złość’; może także ang. kill ‘zabijać’, quell ‘zdławić’, stir. at-baill ‘umiera’ < IE *gwel-
arab. qaṭara ‘kapać; pokrywać dziegciem’, qaṭrānun ‘dziegieć’, hbr. qəṭār ‘kadzidło’	niem. Ruß ‘sadza’ < PG *xrōtō, chyba niezwiązane z ang. rot ‘psuć się, butwieć’, rust ‘rdza’ < PG i IE *ru-
hbr. qōp̄ ‘małpa’, egip. kefi	nord. api ‘małpa’, ang. ape, niem. Affe, strus. opica, skr. kapí-
akad. sīsū, hbr. sūs ‘koń’	luw. azzuwa < IE *eḱwos ‘koń’
hbr. šeb̲aˁ, šib̲ˁā ‘siedem’ (m i ż), akad. šiba, šibittu, arab. sabˁun, sabˁatun < PSem *šibˁum, egip. *ˈsafxaw, szilha sa	ang. seven, niem. sieben, łac. septem, pol. siedem < IE *septm̥
hbr. šēš, šiššā ‘sześć’ (m i ż), arab. sittun, sittatun, etiop. seds, sedestū, aram. šeṯ, štā, ugar. ṯeṯ, st.-płd.-arab. s-d-ṯ < PSem *šidṯum; egipskie *sarˈsaw, *sajˈsaw, szilha sḏis	ang. six, niem. sechs, łac. sex, gr. heks, pol. sześć, skr. ṣaṣ < IE *ksweks (obecności nagłosowego *k dowodzą fakty bałtosłowiańskie i indoirańskie) fiń. kuusi < *kuute, węg. hat < *kūt- ~ *kutt- draw. *car̲u gruz. ekvsi
akad. šaḫū ‘świnia’ (może też egip. šˀy), sumer. šaḫ	łac. sūs, gr. hūs, sūs < IE *sū- ‘świnia’
akad. šalḫu, šulḫu ‘ściana’ (por. też egip. swˀḥ.t ‘twierdza’) lub hbr. ṣēlāˁ, arab. ḍilˁun ‘żebro’, etiop. ṣəlle, ṣəlla ‘belka’	goc. sauls, niem. Säule, stang. sȳl < PG *sūlj- ‘słup’, gr. ksýlon, sýlon, litew. šùlas, ros. šúla
arab. silāḥun ‘broń’, hbr. šelaḥ ‘miecz’ lub hbr. šelaḥ ‘skóra’, arab. salḫun ‘t.s.’, salaḫa ‘odzierać ze skóry’, salaḫānatun lub maslaḫun ‘rzeźnia’	śir. slacc ‘miecz’, ang. slay ‘zabijać’, niem. schlagen ‘uderzać’, schlachten = ang. slaughter ‘zarzynać’
arab. šamsun ‘słońce’, hbr. šemeš, ugar. špš < *ŝamšu	ang. sun ‘słońce’, szw. sol, ir. súil ‘oko’, wal. haul, huan ‘słońce’, łac. sōl, gr. hḗlios, dor. āélios, litew. sáulė, pol. słońce < IE *saH2wōl, *sH2wen- może fiń. silmä ‘oko’, węg. szem może gruz. mze ‘słońce’, laz. mža, bža
arab. tajsun ‘kozioł’, hbr. tajiš, akad. daššu, taššu, ale też hbr. dīšōn ‘żubr’, akad. ditānu, didānu ‘żubr’	niem. Ziege, sgn ziga ‘koza’ < PG *tīgō, stang. ticcen ‘koźlę’, alb. dhi ‘koza’, orm. tik ‘skóra zwierzęca’ < IE *dīk-, *dīg-, może związane z pol. dziki, stpol. dziwy, dziwoki, litew. dỹkas
arab. tawˀamun ‘bliźniacy’	ang. twins < IE *du- ‘dwa’ gruz. ṭq̇ubi, ṭq̇uṗi ‘bliźniak’
arab. ṭajjibun ‘dobry, miły’, hbr. ṭōḇ, akad. ṭābu	pol. dobry < IE *dhH2abhro-
arab. ṯawrun, akad. šūru ‘byk’	ang. steer, goc. stiur, aw. staōra < IE *steuro- pol. tur, łac. taurus ‘byk’, gr. tauros < IE *tauro-
arab. wādin ‘rzeka, dolina’	ang. water, łac. unda ‘fala’, gr. hýdōr ‘woda’, litew. vanduõ, pol. woda fiń., estoń. vesi, węg. víz < *wete
arab. wajnun, hbr. jajin ‘wino’	gr. (w)oĩnos, łac. vīnum; het. wijanaš, por. także gruz. γvino
arab. waqā ‘zachowywać, bronić’	ang. wake ‘budzić’, watch ‘oglądać, doglądać’, wait ‘czekać’ < PG *wak-, *waxt-, łac. vegere ‘być aktywnym’, skr. vāja ‘siła, szybkość’
arab. warada ‘przychodzić’, wardijānun ‘stróż’	ang. guard ‘pilnować’ < stfr. garder < frank. warden

Uwaga: powyższa tabela zawiera przypadki wyrazów, które występują tylko w jednej grupie języków indoeuropejskich albo takie, które są obecne w różnych grupach IE i w semickim, ale nie ma ich w innych językach nostratyckich. Uwzględniono także słownictwo związane z rolnictwem, które właśnie z uwagi na znaczenie zostało zapewne zapożyczone z jednej grupy do drugiej (w czasach prajęzyka afro-kaukaskiego nie znano jeszcze rolnictwa). Brak tu natomiast zestawień wyrazów, które można znaleźć także w innych językach w postaci sugerującej, że są one raczej odziedziczone po prajęzyku niż zapożyczone.

---

 

Postscriptum

Informacja o fonetyce rekonstruowanych form indoeuropejskich

Dla języka praindoeuropejskiego rekonstruuje się zazwyczaj 3 krótkie samogłoski właściwe: a, e, o, przy czym a mogło wystąpić tylko w specjalnych warunkach (po laryngalnej). Samogłoski te mogły tworzyć dwugłoski ai, ei, oi, au, eu, ou. W wyniku redukcji dyftongów powstawały samogłoski wysokie (niewłaściwe) i, u. Procesy morfologiczne doprowadziły do powstania samogłosek długich ā, ē, ō oraz odpowiednich długich dyftongów.

Kombinacje samogłosek i dwugłosek z następującą spółgłoską laryngalną utworzyły nowy rodzaj samogłosek długich, które różniły się od poprzednich intonacją. Możliwe było także powstanie długich ī, ū.

W wyniku redukcji samogłosek krótkich powstawały samogłoski zredukowane ^{a, e, o}, natomiast w wyniku redukcji grup samogłosek długich z następującą laryngalną powstawało ə (szwa). Listę elementów wokalicznych języka praindoeuropejskiego zamykają połączenia właściwych samogłosek z r, l, m, n (np. ar, el, om), ich postacie wzdłużone morfologicznie, ich postacie wzdłużone w wyniku zaniku następującej laryngalnej, a wreszcie ich postacie zredukowane do zgłoskotwórczej spółgłoski r̥, l̥, m̥, n̥, które mogły następnie ulegać wzdłużeniu morfologicznemu oraz wzdłużeniu w wyniku zaniku laryngalnej (dokładniej na ten temat tutaj).

Lista spółgłosek praindoeuropejskich obejmowała:

• Dwie półsamogłoski w, j; pewne fakty świadczą o istnieniu osobnego, nosowego wariantu w̃ jako trzeciej półsamogłoski (być może w rzeczywistości chodzi tu o nosową tylnojęzykową ŋ).
• Dwie spółgłoski płynne r, l.
• Dwie spółgłoski nosowe m, n; być może istniała także tylnojęzykowa nosowa spółgłoska ŋ, która rozwijała się w m lub w.
• Cztery bezdźwięczne spółgłoski szczelinowe, w tym s oraz 3 tzw. spółgłoski laryngalne (w rzeczywistości zapewne welarne), oznaczane jako H₁, H₂ i H₃ (słuszniejsze byłyby symbole x́, x, xʷ). W sąsiedztwie H₁ rozwijało się e, w sąsiedztwie H₂ – a, wreszcie w sąsiedztwie H₃ – o. Spółgłoska dźwięczna z była jedynie wariantem s przed spółgłoską dźwięczną. Poglądy o istnieniu w PIE międzyzębowych typu θ są dziś przestarzałe – wzięły się one z niewłaściwej interpretacji rzadkich grup spółgłosek w rodzaju tk.
• 5 spółgłosek dźwięcznych przydechowych bh, dh, ǵh, gh, gʷh.
• 5 spółgłosek dźwięcznych nieprzydechowych b, d, ǵ, g, gʷ (b było bardzo rzadkie, a być może występowało tylko w zapożyczeniach).
• 5 spółgłosek bezdźwięcznych nieprzydechowych p, t, ḱ, k, kʷ.

Rzeczywista liczba spółgłosek mogła być większa. Niektórzy sądzą, że istniały także labializowane warianty palatalnych ǵʷh, ǵʷ, ḱʷ. Inni domyślają się istnienia osobnego szeregu bezdźwięcznych przydechowych ph, th, ḱh, kh, kʷh, które jednak wydają się być wynikiem rozwoju grup z laryngalną.

Informacja o fonetyce semickiej

Dla stanu prasemickiego rekonstruuje się jedynie 3 samogłoski a, i, u wraz z ich wzdłużonymi odpowiednikami, dokładnie jak w klasycznym arabskim. Istniały dwugłoski aj, aw, będące najczęściej po prostu kombinacjami samogłoski i następującej spółgłoski.

Spółgłoski w językach semickich są stosunkowo mało zmienne. Pierwotny ich zestaw rekonstruuje się w oparciu o dane z różnych języków semickich.

 

Objaśnienia:

• Spółgłoski z kropką u dołu, tj. c̣, č̣, ĉ̣, ḍ, ṗ, ṣ, ṣ̂, ṭ, t̞, ẓ mają wymowę emfatyczną, a właściwie welaryzowaną (jak rosyjskie ł) lub glottalizowaną (z cofnięciem nasady języka w stronę tylnej ściany gardła).
• Spółgłoski kʷ, gʷ, qʷ, ḫʷ są labializowane, tj. wymawiane z zaokrągleniem warg.
• Semickie spółgłoski ṯ, ḏ są wymawiane szczelinowo jak ang. th odpowiednio w think i this. W hebrajskim i aramejskim symbole b̲, ḏ, ḡ, k̲, p̄, ṯ oznaczają szczelinowe spółgłoski będące wariantami odpowiednich spółgłosek zwartych, wymawianymi po samogłosce. W rzeczywistości b̲, p̄ były wymawiane jak v, f. W hebrajskim ḡ, k̲ miały wymowę uwularną, tj. identyczną z arabskimi ġ, ḫ, w aramejskim wymawiano je welarnie: ḡ wymawiano jak polskie ch w klechda, k̲ jak ch w kochać.
• Spółgłoski c̣, c, ʒ, č̣, č, ǯ, ĉ̣, ĉ, a także ṗ, są rekonstruowane dla dawniejszego stanu języka prasemickiego na podstawie danych z innych języków afroazjatyckich i w dzisiejszych językach semickich nie występują (choć w językach etiopskich podobne dźwięki mogły zjawić się w zapożyczeniach z języków kuszyckich).
• Spółgłoska ʒ była wymawiana jak polskie dz, ǯ jak dż, č jak cz, š jak sz. W poszczególnych językach semickich š może bardziej przypominać angielskie sh niż polskie sz.
• Spółgłoskę ŝ zapisuje się w piśmie hebrajskim literą š ze znakiem diakrytycznym i czyta dziś jak zwykłe s (tak uzupełniona litera šin nosi nazwę sin). Jej oryginalna wymowa musiała więc być pośrednia pomiędzy s (samek̲) a š (šin). Ostatnio modna jest teoria przypisująca jej wymowę boczną (grupa -ls- w zapożyczeniu balsam ma odpowiadać właśnie spółgłosce ŝ). Rekonstruowane ĉ̣, ĉ musiały być artykułowane w podobny sposób. W literaturze spotyka się także symbole ś, ć, ć̣.
• Spółgłoska q ma wymowę uwularną. W literaturze spotyka się także oznaczenie ḳ (czyli k emfatyczne).
• Spółgłoska ḫ jest szczelinowym odpowiednikiem q i jest wymawiana jak niemieckie ch w ach. Od polskiego ch różni się uwularną, bardziej „charczącą” wymową.
• Spółgłoska ġ jest dźwięcznym odpowiednikiem poprzedniej. Przypomina francuskie r tylnojęzykowe.
• Spółgłoska ḥ jest faryngalną bezdźwięczną szczelinową, artykułowaną przez cofnięcie nasady języka w kierunku tylnej ściany gardła („ściśnięcie gardła”) i nie ma nawet przybliżonych odpowiedników w żadnym z języków europejskich.
• Spółgłoska ʕ jest dźwięcznym odpowiednikiem poprzedniej. Jej poprawna wymowa sprawia trudności Europejczykom i wymaga ćwiczeń.
• Spółgłoska h wymawiana jest jak angielskie h, z językiem w położeniu neutralnym. Warto zauważyć, że żadna z semickich spółgłosek h, ḥ, ḫ nie odpowiada polskiemu ch/h. Także dźwięczne ġ, ʕ nie są identyczne z kresowym dźwięcznym h.
• Spółgłoska ʔ to zwarcie krtaniowe, jakie słychać na końcu ostro powiedzianego „nie!”.
• Spółgłoska j jest identyczna jak w polskim, natomiast w oznacza angielskie w (czyli polskie ł).
• Symbol 0 oznacza brak danej spółgłoski.

 

Artykuł został opublikowany także na witrynie autora pod adresem http://grzegorj.5v.pl/iesem.html