Jezydzi - czciciele diabła (?!)

Ludzka natura jest taka,

że człowiek nic nie może zrobić prostą drogą,

zawsze trzeba manipulować pomiędzy siłami

                                           Zła i Szaleństwa…

                                  / Isac Singer /

Z historią dziejów ale i kultury człowieka, nieodłącznie związana jest „od zawsze” wiara. Wierzenia, dzięki którym łatwiej mu było niejednokrotnie pokonywać najprzeróżniejsze przeciwności losu, oraz wynaturzenia i dziwy otaczającej Natury. Więcej, stanowiła dość specyficzną pomoc we wszystkich toczonych bojach, a nawet wojnach, zarówno ze światem dzikich zwierząt, jak i przeciwko drugiemu człowiekowi. Chwilami stanowiła „coś”, co dawało siłę napędową do działania i chęć dalszego życia, a czasami, okazywała się życiowym przekleństwem… Oprócz tego również, a może przede wszystkim, wspomagała rodzaj nieuchwytnego, ale wciąż jednak obecnego fundamentu rozwoju podbudowy psychofizycznej w walce z samym sobą – swoim własnym jakże skomplikowanym i wciąż trudnym do zrozumienia dla przeciętnego człowieka EGO[2].

Wielość jej różnorodnych odmian, jak i ideologii religijnych występująca aktualnie w świecie, stanowi właściwie zupełnie wyjątkowy, kolorowy i wciąż tajemniczy, a nawet wprost fascynujący konglomerat nie do końca dowiedzionych prawd, zasad, mistycyzmów, przyjętych reguł, a nawet zaledwie „nabożnych” życzeń. Wszystkich tych wypowiedzianych słowem bądź gestem prawidłowości religijnych (a może tylko właściwych nam, a więc „czysto ludzkich”) odzwierciedlających pożądane zachowania, priorytety, kulturę, moralność a nawet wygląd i rodzaj porozumiewania się danej grupy wiernych o zasięgu lokalnym, regionalnym, krajowym, a często… międzynarodowym. Niestety, wiele z tych „najlepszych, najprawdziwszych, najczystszych” wierzeń, na pewno uzurpuje sobie niezaprzeczalne prawo bycia tą jedną, jedyną i niemal…że uniwersalistyczną religią, walczącą nie tylko o przejęcie całkowitej <palmy pierwszeństwa> duchowego pierwowzoru dla absolutnie zupełnie wszystkich homo sapiens z planety Ziemia.

Na pewno jedną z ciekawszych, ale i bardziej specyficznych oraz bardziej różnych, niż większość odmian wiary, pozostają zapewne – j e z y d z i. Wierni tego wyznania, choć ciągle dość tajemniczy, zamieszkują głównie obszary rozległego Kurdystanu[3], z pogranicza <starego kontynentu> (Europy) z jeszcze dojrzalszym wiekowo kontynentem rozległej i olbrzymiej Azji. Znaczne podstawy wyznaczników przyjętej ideologii swojej głębokiej wiary oparli mianowicie, o bardziej lub mniej wiarygodną bądź tylko mistyczną przypowieść:

„Bóg wśród początków tworzenia niezależnych bytów, stworzył również 7 aniołów. Następnie stworzył człowieka, któremu miały one we wszystkim zgodnie z wolą Boga, służyć pomocą i najlepszą radą, oraz we wszystkim go wspierać. Wszyscy aniołowie musieli więc człowiekowi oddać pokłon. Wówczas jeden z nich – Meleke Tavus (Anioł – Paw) – odmówił złożenia pokłonu. Uczynił to z powodu swojej wielkiej miłości kierowanej jedynie do Boga. Chciał wciąż służyć tylko Jemu jedynemu. Zyskał tym szczególne uwielbienie Stwórcy, a w nagrodę otrzymał władzą nad całą Ziemią”[4] (…) Nim jednak się to stało, za odmowę boskiego polecenia, Stwórca skazał go początkowo na 7000 lat banicji (wygnania): „…Bóg strącił tegoż anioła do Piekła za nieposłuszeństwo. Ten jednakże bardzo żałował swojego zachowania i rzewnie płakał. Płakał tak długo i tak szczerze, iż swoimi łzami ugasił olbrzymie ognie piekielne, wówczas Bóg darował mu przewinienie i w nagrodę powierzył władzę nad Ziemią.”. W ten sposób miało jakoby na zawsze zniknąć piekło i zło w postaci diabłów.[5] Stąd wierni tego wyznania nie modlą się do Boga, a właśnie do tego anioła – uproszczając: Diabła.

Więcej, wiara jezydów, mimo że dotyczy pogranicza wielu kultur i wielu różnych religii, zapoczątkowana została przez – sufiego[6] ale i szejka[7]plemienia beduinów[8]: Adi ibn Musafira, który był pierwszym uosobieniem Boga/Anioła/Diabła. On właśnie pod postacią ludzką zaczął preferować religię opartą na czystej miłości do Stwórcy.[9] Puentą tego założenia jest sytuacja diametralnie różna niż w katolicyzmie: bunt anioła, który w konsekwencji kończy się strąceniem do piekła na  w i e c z n e  potępienie. W religii jezydów, uwidoczniona pozostaje w sposób nadto jaskrawy ponadwymiarowa i ponadczasowa miłość ku Bogu, z zaznaczeniem wciąż płynącej z Jego strony jakże trudnej i niepojętej sztuki wybaczania, oraz niczym nieograniczonego boskiego miłosierdzia… W konsekwencji, ponura kara za jawne przeciwstawienie się boskiej woli, zostaje zamieniona (oczywiście w akcie bezgranicznej niekończącej się miłości i uwielbienia dla Stwórcy) w jakże potężną i świadomą nagrodę… - władzę nad Ziemią. Wersja inna, niż inne znane nam dotychczas, może bardziej przewrotna, ale jakże ciekawa…

Początki sprecyzowanego ruchu  j e z y d ó w,  to mniej więcej połowa wieku XII. Jedna z najważniejszych świątyń z okazałymi wieżami, wcale nie monumentalnymi, umiejscowiona została w północnych regionach Kurdystanu – w miejscowości Lalesz (północna część obecnego państwa Irak). Od momentu dotarcia do niej jak i jej ominięcia, górskimi ścieżkami, można iść dalej przez krainy Jezydów już tylko, oczywiście boso, by nie kalać miejsc świętych. W pewnym oddaleniu, znajduje się na tej trasie uzdrawiające, jak i oczyszczające źródło-chrzcielnica – Białe Źródło. Centralne miejsce wyznania, tworzy natomiast grób twórcy wiary – Adi ibn Musafira (żył najprawdopodobniej ok. 1070-1162) szejka ale i sufiego plemienia beduinów, jak i mistyka starej dynastii: Umajjadów (protoplaści rodu kalifów;[10] panowali w latach: 661-750 roku naszej ery). Święty pozostaje o tyle postacią zagadkową, co i kontrowersyjną, ponieważ spowodował zdecydowany rozłam wiary muzułmanów i odłączenie od nich szyitów (stronnicy stryjecznego brata proroka Mahometa – Alego)[11]. Ponadto zasłynął jako wybitny administrator i polityk, organizator arabskiej floty wojennej. Jako twórca ruchu, z rodowodem arabskiego mistycyzmu, sam początkowo głosił bardziej wolnomyślicielstwo i sekciarstwo, niż właściwy całościowy pogląd religijny. Może dlatego, całość przekształcono z czasem w tzw. Bractwo Adawijja. Niestety, nie sposób było ustrzec się od wpływów przenikających się tu gęsto regionalizmów lokalnych wielu „mieszanek” narodowościowych, a z nimi jakże różnych kontekstów religijnych. Stąd religia ma w tym miejscu swoje odbicie w początkowo szeroko głoszonym – deizmie[12].

Generalnie, jezydzi i ich wiara, zaczęła wchłaniać  różne elementy mazdaizmu (religia pogranicza staroirańskiego), judaizmu (religia szeroko rozumianej gminy żydowskiej oraz rozległej Palestyny), chrześcijaństwa nestoriańskiego (prapoczątki religii katolickiej z jej wczesną doktryną uznająca Chrystusa tylko za człowieka, w którym bóstwo zamieszkało jak w świątyni; negując jednocześnie kult NMP), oraz bez wątpienia i muzułmanizmu (religia islamu). Rezultat tej <<mieszanki>> zdecydowanie zaczęto deklarować jako całkowicie osobny układ bez związku z religią islamu. Często również wierni zaczęli od tej chwili określać się mianem – j e z y d z i. Upraszczając sens tego słowa, należy mieć świadomość, iż po kurdyjsku słowo „jazata”, oznacza: tego kogo należy szanować, czcić, natomiast w języku staroperskim, słowo „jazd” oznacza: niebiańską istotę. Wszelkie inne „ludy pustyni”, zaczęły nazywać ich natomiast heretykami[13], zarzucając jakoby rozbijanie najwłaściwszej interpretowanej wersji islamu podawanego przez Koran[14]. Często ich wtedy już prześladowano, polecając płacić nawet specjalny podatek, bądź grożąc niewolą, a najczęściej… karano wymyślną i okrutną śmiercią. Jako zdeklarowanej „mniejszości religijnej”, nie lubił ich praktycznie nikt z ich bliższych bądź dalszych sąsiadów.

Wiernych tego wyznania, bardzo często muzułmanie pogardliwie nazywają do dziś – wyznawcami (czcicielami) diabła. Wśród licznego grona badających problematykę tej dość specyficznej wiary, znaleźli się i tacy, którzy jej nazwę – „jezydzi”, wyprowadzają od jakoby drugiego kalifa z rodu Umajjadów – Jezyda ben Moawiji, którego wierni tegoż wyznania czczą czasami jako – sułtana[15] Ezi.  Tegoż samego, którego armia dokonała pogromu szyitów w bitwie pod Kar- balą, gdzie pokonał on syna Alego Husajna, zapewniając sobie tym samym dozgonną nienawiść szyitów.

Wtedy też utarło się przewrotnie ułudne określenie „czciciele Szatana” (jakoby przez tego „odrzuconego” niektórymi doktrynami religijnymi zbuntowanego anioła; katolicyzm w swojej podstawie także wywodzi się przecież od <ludów pustyni>: Palestyna, Betlejem, Jeruzalem, arabscy pasterze…). Fakt ten miał ułatwić gremialną walkę przeciw nim zarówno plemionom lokalnym (każdy szanujący się wyznawca Allaha, uważa za swój święty obowiązek walkę ze Złem, a szczególnie, walkę z Diabłem), jak i chrześcijanom szukającym szczególnie w wieku XIX  nowych terytoriów do uzależnienia – głównie Francuzom, Anglikom, Rosjanom, Niemcom…     

Zdecydowana większość  j e z y d ó w,  posiada bezsprzecznie pochodzenie kurdyjskie (dzikie plemiona pasterzy – koczowników, czasami uprawiających ziemię, a przy tym, prawie-że doskonałych wojowników). Ich wiary nie można niestety tak sobie „przyjąć”, trzeba się po prostu urodzić w tej społeczności. Zgodnie z głoszoną w tej grupie etnicznej legendą,   j e z y d z i  wywodzą się w linii prostej od Szehida syna Dżesera, o którym mówi się, iż był synem mitycznego pierwszego rodzica – Adama, zrodzonym (a może stworzonym ?!) jeszcze bez udziału Ewy. Stąd zachowane reguły ich życia w tej społeczności też pozostają ściśle określone:

• Część badaczy problematyki tego wyznania, doszukuje się jej początków we wpływach neoplatonizmu[16], mitraizmu[17] gnozy[18], manicheizmu[19] prastarych religiach perskich, a nawet wierzeniach rodem ze starożytnej Mezopotamii; Bardzo trudno w chwili obecnej ustalić jakąś wspartą źródłami „prawdę” dotyczącą tego wyznania. Generalnie brak jest stosownych źródeł, a fizycznie istnieją zaledwie dwie księgi: Czarna Księga („Mishefa Resh”), oraz Księga Objawień („Kiteba Kliwe”), które ujawniono dopiero… w wieku XX. Pierwsza opisuje powstanie świata na zasadach podobnych jak w gnozie, oraz minionych jakoby dwóch potopach (?!). Istnieje także prawdopodobieństwo, iż istnieją inne jeszcze źródła ukrywane w głównym sanktuarium w Lalish. Na pewno mocnym źródłem, jest „żywy” przekaz zawarty w licznych modlitwach i pieśniach nie zawsze o tematyce religijnej (uczą ich tylko wyspecjalizowane w tej problematyce „jezyckie” rodziny). Największy jednak pozostaje bez wątpienia szeroki przekaz ustny – niestety bardzo różny w interpretacji różnych postaci. Część badaczy skłonna jest jednak do opinii, iż mogą nadal istnieć ukryte źródła pisane gdzieś w tajemnych grotach gór Sindżaru.
• Jezydzi uważają się za naród wybrany i wypełniają zasady wiary według interpretacji zarówno Biblii, ale także i Koranu. Bardzo szanują układ planetarny w jakim żyjemy, w tym Ziemię do tego stopnia, iż zakazują m.in. plucia na nią, by jej nie zbeszcześcić; Dość powszechnie uważają się za Kurdów. Spora ilość (kilka, kilkanaście, może kilkadziesiąt tysięcy) Jezydów po rzezi Ormian, skutkiem prześladowania ze strony Turcji, jak i muzułmanów innych narodowości, w latach 1915 – 1917, trafiła do m.in.: Armenii i Gruzji oraz w różne inne rejony Europy (najprawdopodobniej na terenie obecnej Polski jest także kilka, może kilkanaście osób tej wiary).
• Nie modlą się do boga, a do istoty boskiej o imieniu: Shaytan (szatan, diabeł); Xweda, Izad, Yazdan, Khoda. Uważają, że bóg jest za bardzo doskonały, i za bardzo zajęty konstrukcją układu całego Wszechświatem, by można było kierować swoje modły bezpośrednio do Niego; Uznają Abrahama oraz Mahometa za proroków, natomiast Jezusa tylko za anioła w ludzkiej postaci; Wyznawany przez nich Shaytan (Diabeł), pozbawiony jest całkowicie cech demonicznych
• Wyrażają przekonanie, że Bóg do momentu całkowitego zakończania, a więc tworzenia (budowy) nieskończoności, potrzebuje wciąż pomocy człowieka w walce z wciąż jednak występującym czasami Złem. Stąd wiara jezydów także dąży do doskonałości – mimo, że zachowują cechy doskonałych wojowników, starają się żyć możliwie z pominięciem wszelkiej przemocy;
• Bóg wybaczył Aniołowi – Pawiowi (Shaytanowi), stąd piekło nie istnieje, a człowiek zmuszony jest przechodzić reinkarnację[20] w tzw. „kołowrocie wcieleń”, by osiągnąć po pewnym czasie (określonej ilości kolejnych żyć) wymaganą dla „nieba” doskonałość; Pochodzenie Anioła – Pawia wydaje się dość prozaiczne. Ma swoje „korzenie” w mitologii greckiej (zazdrosna matka bogów Hera, gdy uwięziła jedną z nimf, by nie dała się uwieść jej mężowi – Zeusowi, strażnikiem jej wyznaczyła stuokiego ptaka – Argusa. Jednak głowę ptaka odciął posłaniec bogów – Hermes. Hera wynagrodziła śmierć Argusa, przenosząc jego oczy na ogon pawia, oraz obdarzając go nieśmiertelnością, jak Feniksa). Pierwsi chrześcijanie czcili Feniksa, bo utożsamiał im zmartwychwstanie Jezusa. Dopiero z pewnym upływem czasu, zaczęto utożsamiać pawia jako bezsprzeczną cechę „pychy” – a więc jedną z najbardziej charakterystycznych cech osobowego Zła w osobowości piekła. Wyznanie Jezydów utożsamia sobie jednak „swojego” anioła jako – pawia. Stąd w jednej ze świątyń tej wiary poza Irakiem – w Aknalich (Armenia), występują np. metalowe figurki pawia, a niektórzy wierni, składają na nich pocałunek. Więcej, wiara ustanowiła święto – Tawusgerran („krążenie pawia”), w trakcie którego metalowe figurki pielgrzymują w towarzystwie muzyki po okolicznych wsiach błogosławiąc wiernym, „zbierając” jałmużnę i rozdzielając wodę święconą dla każdej rodziny. Generalnie, wśród kultur Wschodu, a starożytnej Persji w szczególności, „paw” w ogóle uważany był za symbol monarchii.  
• W starożytnej Persji wprawdzie „paw” przez wieki stanowił symbol monarchii, równolegle powtarzano, że został stworzony przez boga ciemności Arymana[21]. Eznik z Kolb, ormiański teolog z IV wieku, napisał, że zdaniem Persów tym gestem zły Bóg chciał udowodnić, że po­trafi czynić rzeczy dobre, ale nie chce. Ta opo­wieść może tłumaczyć jeszcze przedislamskie korzenie niechęci do jezydów. Natomiast według islam­skiego folkloru, paw był niefortunnym straż­nikiem bram raju, który przepuścił diabła. Został za to wyrzucony wraz z nim i z pierw­szymi ludźmi na ziemię. Dlaczego więc jezydzi przedstawiają anioły w tak niejednoznacznej postaci? Otóż najwyższy z hierarchii aniołów nazywany jest królem – najprawdopodobniej wśród nich zawa­żyła ta część perskich wyobrażeń, która kojarzyła pawia jako symbol władzy.
• Jezydzi winni z przyjętymi zasadami modlić się 5 x dziennie zwracając twarz ku słońcu. Praktycznie, modlą się tylko 3 x (o wschodzie słońca, w południe, o zachodzie słońca). Niestety, współcześni wyznawcy tej wiary nie wszyscy znają wiekowe legendy i bardzo często wierzą jednak w piekło i niebo. Więcej, uważają, że Zło nawet w największej swojej postaci nie może niestety przeciwstawić się Bogu, który sprawuję władzę nad Ziemią, ale i nad całym Wszechświatem. Właściwie interpretuje tę regułę duchowny Jezydów z obszaru Tbilisi: „zło jest tylko brakiem dobra, podobnie jak ciemność jest wyłącznie brakiem światła”; Twierdzą, że bluźnierstwem graniczącym z bezsensem jest myślenie o jakiejkolwiek opozycji wobec dobroci i mądrości Boga.
• Oddają cześć świętym drzewom, dopuszczają rytuał obrzezania człowieka. Nie wolno im spożywać określonych posiłków – m.in.: dyni, kalafiorów, mięsa gazeli, ryb, sałaty. Ponadto nie wolno nosić ubrań w kolorze granatu, a kobietom ścinać włosów. Co roku pielgrzymują w okresie 15 – 20 września do grobowca założyciela wiary – Adiego do Lalisz (najlepiej w czasie trwania tzw. Święta Zgromadzenia, czyli Jezna Jamalya trwającego 7 dni, ponieważ jest poświęcone wszystkim siedmiu aniołom). Kulminacyjny punkt tego święta, pozostaje ofiara z byka; Wierni zazwyczaj zachowują w miarę pełną zakrytą tajemnicę „od kuchni po ubiór” (wszystko co, jak, kiedy, gdzie, z kim robią, jak wyglądają…)
• Żyją w określonych kastach (grupach): szejkowie (wodzowie), pirsowie (kapłani), mridzi (cała reszta – osoby świeckie). Każda kasta posiada „własny” różniący się rytuał religijny.  Wszystkie rodziny żyją ponadto we współzależności „szejkowie” są przyporządkowani danej rodzinie „pirsów” i obie rodziny przyporządkowane określonej rodzinie „mridzi” – najbardziej licznej grupie społecznej; Faktycznie nie uznają wielożeństwa, poza kastą szejków (mają prawo związki takie zawierać, ale wyłącznie we własnej grupie rodowej). Ani mężczyzna, ani kobieta, nie mogą zawierać związków małżeńskich poza obrębem własnej kasty (grozi to natychmiastowym całkowitym wykluczeniem z tej społeczności);
• Co roku obchodzą uroczystość Nowego Roku, oraz święto Czerwonej Środy – oba z początkiem miesiąca kwietnia (nisan). Wtedy także nie wolno zawierać związków małżeńskich. Złamanie jakiejkolwiek z zasad wiary, wiąże się z natychmiastowym wykluczeniem z ich społeczności, a często także kończy się śmiercią takiej osoby.
• Główny kult wyznania jezydów odnosi się do siedmiu aniołów – pomocników człowieka, a szczególnie do: Meleke Tavus (Anioł – Paw), który w jednej z powszechnych nazw określany jest dosadnie jako Shaytan (szaitan), czyli – diabeł (niestety, nie posiada on żadnej z cech diabelskich, w rozumieniu wiary judeo-chrześcijańsko-islamskiej);
• „Czciciele diabła” posługują się dialektem – kurmandżi, wywodzącym swoje początki z języka kurdyjskiego (należy do języków grupy północno-kurdyjskiej, tworząc tzw. makrojęzyk; posługuje się nim około 9 milionów osób, w tym tylko 4 miliony w Turcji);
• Na obszarach Armenii oraz Gruzji, wyznanie „czciciele diabła” uchodzi za rodzaj charakterystyki społecznej;
• Z powodu różnic wyznaniowych, jezydzi często byli i pozostają „obiektem” krytyki i prześladowań, szczególnie ze strony muzułmanów (generalnie do roku 2013, dokonano na nich 72 większe pogromy i masakry osób tegoż wyznania w różnych miejscach świata; tylko 3.08.2014 r. ekstermiści sunniccy z organizacji Państwo Islamskie, zamordowali po zajęciu regionu Sindżar (rejon pustynny w kierunku zachodnim od Mosulu), ponad 10.000 jezdydów, żądając od pozostałych, by porzuciła swoją wiarę i przeszła na islam, co spowodowało masową ucieczkę prześladowanych w rejony wysokich gór, gdzie w kilka dni później otrzymali właściwą pomoc humanitarną z amerykańskich zrzutów lotniczych, a następnie pod osłoną wojska, około 20.000 osób ewakuowano na tereny Iraku, Syrii oraz Turcji);
• Swojego rodzaju ewenementem dla świata Jezydów, stał się jeden z dyktatorów przełomu wieków XX i XXI w Iraku – nieżyjący już: Saddam Husajn (został zlikwidowany przez Amerykanów po okresie słynnej <wojnie w Zatoce Perskiej>). Otóż człowiek ten obdarzając ich tolerancją spowodował, iż dopuszczono Jezydów do kształcenia nawet na poziomie wyższym, oraz do możliwości ich rozwoju wewnętrznego poprzez bogacenie się.
• Na pewno jednym ze specyficznych miejsc charakteryzujących różnorodność istniejących tu odmian religijnych, a w tym m.in. Jezydów, pozostaje region pogranicza Bliskiego Wschodu, jak i szeroko rozumianej EuroAzji, pokaźnej wielkości miasto – Sindżar (około 100.000 mieszkańców). Właściwie rozmieszczone jest przed kilkudziesięcio kilometrowym pustkowiem masywu górskiego Global Singar w północnej części Iraku w rejonie granic Turcji i Syrii. Faktycznie rozpoczyna się w mieście: Tall-Afar, przebiegając dalej ku granicom gubernatorstwa Niniwy z jednej strony, aż po granicę Syrii z drugiej. „Zaczepiają” już jednakże o region tzw. Kurdystanu. Generalnie na tym właśnie obszarze zamieszkują w większości głównie: chrześcijanie, Jezydzi, szyici, oraz jarsaniści[22], a także m.in. Szabakowie[23].     
• Obecnie wartość tej mniejszości religijnej określa się przybliżoną wielkością około 3,5 – 4,5 miliona wyznawców (wciąż brak dokładnych statystyk ilości wyznawców). Główną siedzibą tego wyznania i jego wiernych, pozostaje miejscowość – Ain Sifni na terenie Iraku, choć główne skupiska to okolice Mosulu, Szejchan oraz Dżabar Sindżar. Generalnie około 2 – 2,5 miliona wyznawców zamieszkuje teren Iraku, Iranu, Syrii i Zakaukazia. Grubo ponad milion przebywa ponadto na diasporze w najbardziej różnorodnych stronach świata. Trudność ustalenia statystyk, wynika z honorowanego przez szyickiego prawa - takijji (możność ukrywania swojej wiary w obawie przed prześladowaniami). Aktualnie głównym zwierzchnikiem wiernych jest Baba Szejk – Khurto Hajji Ismail. Wiadomo, że na terenie Iraku pozostaje ich około 200.000 osób, w Syrii jest około 15.000 – 20.000 osób, a w Turcji około 400 – 500 osób. Wyznanie obejmuje wiernych zamieszkujących obecnie: Armenię, Australię, Belgię, Białoruś, Europę, Francję, Górski Karabach, Gruzję, Irak, Kanadę, Łotwę, Niemcy (głównie na emigracji), Osetię Południową, Rosję, Syrię, Szwecję, Turcję, WęgryJeden z ostatnich większych zamachów na ludzi z obrębu tej wiary, przeprowadzono w roku 2007. Dokonała tego osławiona organizacja bojowników arabskich: Al-Kaida. Otóż w Al-Kahtanijji, zginęło wtedy około 800 osób. (był to drugi pod względem liczby ofiar zamach terrorystyczny w ówczesnej historii po ataku na wieże amerykańskie WTC). Wiadomo, że mężczyzn zabijano na miejscu strzałem w tył głowy, kobiety i dzieci często zakopywano żywcem bądź podpalano. Ci którym udało się schować i uciec na pustynię, mieli trudną, ale jedyną i niepowtarzalną szansę iż mogą przeżyć…
• Kolejny wielki zamach, dotknął tę grupę mniejszości religijnej około połowy roku 2014, gdy islamiści uderzyli na w sierpniu wioskę – Tell Kocho. Doszło wówczas do wielu „dziwnych” incydentów. Otóż mieszkający w tej miejscowości Arabowie, także kryjąc się za przeróżnymi maskami, dokonywali mordu i grabieży lokalnej ludności jezydów, biorąc w niewolę ich kobiety. Wszystko oczywiście wytłumaczono później, iż islamiści z ISIS dokonali ludobójstwa „pod płaszczykiem” fanatyzmu religijnego[24].

Na zakończenie należy zauważyć, iż wiara ta ma także i swoje wybitnie polskie akcenty. Gdy w roku 2018 mniejszość tę odwiedziła polska minister ds. humanitarnych z ramienia ONZ – Beata Kempa, można było usłyszeć i taką uwagę:

„Polska jest dla nas dużym i ważnym krajem i dziękuję za to, że macie taki stosunek do tych zbrodni, które nas spotkały” - podkreślił następca jezydzkiego emira, który dodał, że jezydzi mogą wyciągnąć wiele lekcji z polskich doświadczeń historycznych. „Wiemy, jak dużo Polska wycierpiała w czasie II wojny światowej. To, że wytrwaliście, daje nam nadzieję, że my też przetrwamy to, co nas spotkało” - stwierdził Hazem Tahsin, który wspomniał również o pokojowym pokonaniu totalitaryzmu przez <Solidarność> i zdobyciu wolności przez Polskę. „To jest dla nas wzór, jak działać” - podkreślił.[25]

Jeżeli odpowiada Ci mój sposób postrzegania, zapraszam do innych publikacji mojego autorstwa na portalach: www.salon24.pl; www.historia.org.pl; www.racjonalista.pl;  oraz w szeroko rozumianej przestrzeni Internetu, choć nie tylko… 

Literatura:

• Czarna Księga oraz inne teksty sakralne jezydów, Sandomierz 2010.
• Danecki J., Kultura islamu – słownik, Warszawa 1997.
• Encyklopedia Powszechna PWN, t. 1 – 5, Warszawa 1973-1989.
• Gurdżijew G., Spotkania z wybitnymi ludźmi, Łódź 1963.
• Knox T., Sekret Genesis, Warszawa 2010.
• Laplanche J., Pontalis J.B., Słownik psychoanalizy, Warszawa 1996.
• La Vey A.S., Biblia Szatana, Nowy Jork 1969.
• Łapiński A., Historia religii – słownik terminologiczny, Warszawa 1995.
• Pilipiuk A., Ślad oliwy na pisaku, Warszawa 2009.
• „Przegląd Orientalistyczny” Nr 3-4, Kraków 2018.
• Rodziewicz A., Jezydzkie hymny kosmogoniczne [w:] „Przegląd Orientalistyczny” Nr 1-2 (2018).
• Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, t. 1-3, Warszawa 1978-1981.
• Turner J.F., Helms D.B., Rozwój człowieka, Warszawa 1999.
• Wulff D.M., Psychologia religii, Warszawa 1999.
• Żuchowicz R., Kim są jezydzi prześladowani przez ekstermistów w Iraku [w:] focus.pl z 10.2014 r.
• dw.com.pl
• dzieje.pl
• encyklopedia.pwn.pl
• focus.pl
• google.com
• miesiecznik.znak.com.pl
• wikipedia.org
• wikipedia.org.pl
• wyborcz.pl.osiemdziesiąt

[1] Jezydzi bądź Jazydzi bądź Sharfadin – pod tymi nazwami ukrywa się synkretyczna sekta muzułmańska, choć generalnie nazwa wzięła się od imienia królewskiego kalifa (najwyższy zwierzchnik religijny i świecki wśród wyznawców islamu) – Jazyda ibn Muawii. Całość „chrześcijaństwa nestoriańskiego” potępiono na soborze w Efezie w roku 431 n.e.) oraz islamu (religia muzułmańska). Zamieszkują generalnie obszar regionów Kurdystanu). Większe skupiska, to głównie: Armenia, Irak, Iran, Syria Turcja. Głównym przedmiotem kultu pozostaje Malak Taus (Anioł – Paw), czyli upadły anioł, który zajął miejsce odpoczywającego po stworzeniu świata Boga. Doktryna wiary zawarta jest w dwóch księgach: Księdze Objawienia oraz Czarne Pismo Święte. Źródło: A.Łapiński, Historia religii – słownik terminologiczny, Warszawa 1995, s. 66.; J.Danecki, Kultura islamu, Warszawa 1997, s. 101; www.encyklopedia.pwn.pl [dostęp: 2020.07.01. godz. 12.00].   

[2] EGO – w teorii psychoanalitycznej części osobowości stanowiąca czynnik racjonalny pośredniczący między „id” (instynktowna część osobowości, która zajmuje się bezpośrednią gratyfikacją potrzeb) i „superego” (wg Z.Freuda moralny składnik osobowości, reprezentujący oczekiwania i wymagania społeczne). Źródło: J.Laplanche, J.B.Pontalis, Słownik psychoanalizy, Warszawa 1996, s. 93-107.; J.F.Turner, D.B.Helms, Rozwój człowieka. Warszawa 1999.  

[3] Kurdystan – kraina geograficzna w południowo-zachodniej części Azji. Obejmuje obszarowo teren zajęty częściowo przez Turcję, Irak i Iran. Jest to teren głównie górzysty, pocięty ukrytymi leśnymi dolinami. Głównie zajmują go Góry Kurdystańskie (południowy skraj Wyżyny Armeńskiej i Irańskiej), ze szczytem Resko w masywie Cilo Dagt (4168 m n.p.m.) oraz góry Zagros. Przecina go szereg dopływów rzeki Tygrys. Półkoczownicza ludność uprawia pasterstwo owiec, kóz i bydła. W dolinach, dzięki sztucznemu nawadnianiu uprawia się pszenicę, jęczmień, krzewy winorośli, buraki cukrowe, warzywa, rośliny strączkowe, drzewa owocowe, ale także bawełnę i tytoń. Wydobywa się ropę naftową, a z rzemiosła rozwija się produkcja dywanów i tkanin. Słabo rozwinięta sieć dróg komunikacyjnych. Źródło: Encyklopedia Powszechna PWN, t. 2, Warszawa 1974, s. 646.

[4] www.miesiecznik.znak.com.pl – Wrzesień 2014, Nr 712 [dostęp: 2020.07.01. godz. 14.30] – fragmenty poematu „O stworzeniu Ziemi” z wiary Jezydów. („Nasz Bóg miłosiernie podarował nam Piękno i Zachwyt, pozwalając pióru siły pogrążyć nas w tajemnicę Miłości”).

[5] www.focus.pl [dostęp: 2020.07.01., godz. 7.00]

[6] Sufizm – z arabskiego mistyczny kierunek w religii islamu. Powstał najprawdopodobniej na przełomie VII i VIII wieku jako spekulacje myślowe ruchu ascetów religii chrześcijańskiej, indyjskiej oraz perskiej. Z biegiem czasu przyjął on charakter zakonny, a osoba duchowna: sufi zwany także derwiszem, mógł m.in. za pomocą tańca i muzyki osiągać stany mistycznej ekstazy. Wraz z upływem czasu pokonał ortodoksję muzułmańską i oficjalnie przeniknąć do religii islamu, gdzie wywarł znaczny wpływ na całą filozofię oraz literaturę krajów wyznających muzułmanizm. Źródło: Encyklopedia…, t. 4, Warszawa 1976, s. 314.

[7] Szejk – po arabsku: szajch – starzec. Przyjęta nazwa wodza plemienia beduinów (z arabskiego – koczownicy; mieszkańcy pustyni). Polskie nazewnictwo w tym przypadku używa zniekształconej nazwy niepoprawnej francuskiej wymowy słowa szajch jako szejk, a nawet szeik. Źródło: J.Danecki, dz.cyt., s. 180.  

[8] Beduini – z arabskiego: mieszkańcy pustyni, koczownicy, zamieszkujący tereny pustynne i półpustynne Arabii. Od najdawniejszych czasów zorganizowani są w plemiona, którymi kierują tzw. Rady Starszych pod przewodnictwem: sajjida (pana), lub szajcha (starca). Okres religii muzułmańskiej wprowadził podział na struktury plemienne. W rezultacie powstały dwa zasadnicze odłamy: Arabowie z terenów północnych – od przodka Adnana (genealodzy muzułmańscy uznają go za przodka wszystkich Arabów; pochodził z plemienia: Kajs) oraz z terenów południowych – od przodka Kahtana (pochodził z plemienia: Kalb). Wrogość obu tych grup decydowała o politycznej historii islamu. W tradycji muzułmańskiej wzór organizacji beduińskiej uchodzi za najdoskonalszy wzór. Zalety wojowników beduińskich to wzór ideału: gościnność; honor, męstwo, waleczność. Ich język uważano za najczystszy i nie skażony cywilizacjami ludności osiadłej. Źródło: J.Danecki, dz.cyt., s. 23, 51, 107.

[9] www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2020.07.01. godz. 17.00]

[10] Kalif – z arabskiego: chalifa – następca, zastępca; tytuł największego zwierzchnika religijnego danej gminy muzułmańskiej, a zarazem władcy politycznego. „urząd” ten pojawił się po śmierci proroka, gdy jego zadania (funkcje przywódcy) przejął jako pierwszy Abu Bakr. Początkowo „kalifa” nazywano po arabsku: chalifat rasul Allah (następca wysłannika Boga). Z biegiem czasu uważano ich za następców Boga na Ziemi. Pierwszych czterech kalifów wybierano spośród najwybitniejszych muzułmanów (Kalifowie Sprawiedliwi) i tak: lata 661-750 były to osoby z rodu Umajjadów; lata 750-1258 osoby z rodu Abbasydów. Przy czym w X wieku, równolegle z Abbasydami podjęło władzę jeszcze dwóch innych kalifów: jeden w Hiszpanii zajętej ówcześnie przez Arabów, który kontynuował władzę i zalecenia Umajjadów (lata 929-1031), drugi w państwie Fatymidów (dynastia władzy szyitów obejmująca obszary Afryki Północnej w latach 910-1048, oraz w Egipcie w latach 969-1171). Niestety, szyici nigdy nie uznali władzy „kalifów” i ustanowili własną władzę duchowo-politycznego przywództwa – „imamów”. Źródło: J.Danecki, dz,cyt., s. 74, 109.

[11] Szyici – z arabskiego: szi’at Ali; partia, stronnictwo Alego (zięć i stryjeczny brat proroka Mahometa), oraz jego potomków jako zwierzchników nad muzułmanami. W rzeczywistości Ali panował jako jeden z kalifów, choć jego potomkowie nigdy nie zdobyli władzy. Szyici zawsze byli przeciwnikami władzy sunnitów (dosłownie z arab. – ludzie tradycji i wspólnoty; zawsze w opozycji do szyitów i zawsze gotowi do prowadzenia wojny – dżihadu; Od początku lat 90 XX wieku obserwuje się tendencje dążące do pogodzenia obu nurtów). Z tego powodu zmuszeni byli do stosowania tajnych praktyk, dzięki czemu powstała koncepcja – takijji – rozwinięcia mistycyzmów i otaczania szczególną świętością imamów szyickich, następców Alego. Charakterystyczne dla szyitów jest oczekiwanie na ponowne przyjście ostatniego z imamów, pod postacią mahdiego – czyli zbawiciela całej ludzkości. Szyici odegrali w historii Islamu niezwykle ważną rolę jako jedna z podstawowych grup pozycyjnych wobec aktualnej władzy. Jednocześnie była to grupa wprowadzająca do islamu wiele nowych wartości kulturalnych. Oni właśnie spowodowali dojście do władzy drugiej dynastii władców – Abbasydów, jak również znaczne odnowienie islamu w świecie współczesnym, szczególnie po powstaniu niezależnego państwa szyitów w roku 1979 w Iranie. Różnice między ugrupowaniami szyickimi związane są liczbą potomków Alego uznawanych za imamów. Do ugrupowań szyickich należą: Imamici (największa grupa); uznają 12 imamów szyickich, z których ostatni zniknął w IX wieku. Szyizm imamicki panuje obecnie w Iranie. Imamitami są szyici w Iraku i niektórych krajach Zatoki Perskiej. Isma’ilici uznają 7 imamów. Ugrupowanie rozpadło się na wiele mniejszych grup, z których szczególnie ważni byli: Fatymidzi panujący w Egipcie w okresie X-XII wieku; Nizaryci działający w Iranie. Są twórcami religijnego  ugrupowania – druzi, nie zawsze uznani za odłam islamu. Zajdyci uznają tylko 4 imamów – ten odłam religijny przetrwał do dzisiaj w Jemenie.Od początku lat 90 XX wieku . Źródło:J.Danecki, dz.cyt., s. 183, oraz 177.

[12] Deizm – światopogląd oraz teoria filozoficzna głosząca, że Bóg od momentu stworzenia świata obdarzył go materią zdolną do samodzielnego rozwoju według ustalonych przez siebie praw, nie ingerując odtąd w losy świata, pozostawiając jednocześnie Przyrodę samej sobie. Generalnie „deizm” jest wyrazem racjonalizmu i sceptycyzmu. Odrzuca wiarę w boską opatrzność, cuda i objawienia. Przywraca jakoby <religię naturalną> wywodzoną z samego rozumu. Negował nawet istnienie Kościoła jako pośrednika między ludźmi a bogiem, podkreślając przy tym priorytet zasad moralnych w odniesieniu do religii. W wieku XVII deizm wspomógł rozwój myśli i światopoglądu epoki Oświecenia. Źródło: Encyklopedia…, t. 1, Warszawa 1973, s. 570

[13] Herezja – z gr. pogląd oparty na ruchu społeczno-religijnym, stanowiący rodzaj protestu religijnego, a z reguły i społecznego, przybierający postać odstępstwa od oficjalnej wersji panującej doktryny religijnej (mocno podkreśla warunki panującego akurat ustroju społecznego). Z reguły herezje były potępiane i ścigane przez daną religię, a dawniej : także przez państwo w którym religia obowiązywała. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, Warszawa 1974, s. 193.  

[14] Koran – z arabskiego: al-qur’an  - recytacja, święta księga muzułmanów (zwana także: Al-Kitab czyli „Księga”; Al-Mushaf czyli  „Pismo”; Al-Furkan, czyli „Rozróżnienie Prawdy od Fałszu”). Koran zawiera objawienie Boga przekazane prorokowi Mahometowi w latach 610-632. Pośrednikiem był jakoby anioł Dżibril (w islamie pełni funkcję posłańca między Bogiem a prorokami). Objawione teksty Mahomet recytował swoim zwolennikom, czyli muzułmanom. Po śmierci proroka zaczęto je zapisywać i gromadzić – od czasów kalifa Usmana (lata 644-656). Ustalony natenczas tekst zwie się czasami „Koranem Usmana”. Jednakże wobec braku dostatecznej wiedzy nad uszeregowaniem, jak i podziałem tekstu koranicznego, dokonano jego mechanicznego podziału na wersety (odcinek tekstu zawierający daną myśl) zwane po arabsku – ajatami, oraz rozdziały (jedna z części dzieła literackiego) zwane po arabsku – surami. Następnie cały tekst ułożono wg długości „sur” od najdłuższych do najkrótszych (łącznie 114 sur), które liczą ok. 6200 „wersów”. Na początku umieszczono krótką, bo tylko siedmiowersową „surę” zwaną: Al-Fatiha, czyli „Otwierająca”. Jest to najważniejsza modlitwa muzułmańska. Cały „Koran” dzieli się na 30 równych części, czyli dżuz, z których każda dzieli się na dwie partie (hizb) do regularnego czytania. „Koran” faktycznie można podzielić na pochodzący z okresu mekkańskiego (od Mekki; lata 610-622) ma 90 „sur”, oraz okresu medyńskiego (od Medyny; lata 622-632), który ma 24 „sury”. Jednak o ile te pierwsze zawierają treści dotyczące podstawowych zasad wiary muzułmańskiej, o tyle te następne dotyczą już zasad prawa islamu i organizacji społecznej w Medynie. Cały „Koran” nie jest jednak tekstem jednolitym. Tworzy zbiór wypowiedzi dotyczących islamu, objawień, określenia losów ludzkości, jak i obowiązków muzułmanina. Część napisana jest prozą, a część rymowana. Stanowi bez wątpienia podstawowe źródło prawa i życia wyznawców tej wiary. Jedynego przekładu a arabskiego na język polski dokonał w roku 1986 – J.Bielawski. Natomiast jedyny anonimowy przekład sponsorowany dokonano w roku 1990 przez ugrupowanie: ahmadijja. Źródło:J.Danecki, dz.cyt., s. 115-117.

[15] Sułtan – z arabskiego: władca, król, tytuł władców muzułmańskich. Oficjalnie zaczęli używać go Turcy seldżuccy w XI wieku naszej ery. Podkreślali w ten sposób swoją rolę władców obok kalifa, który stał się tylko religijnym zwierzchnikiem gminy muzułmańskiej. Później używali tego tytułu lokalni władcy muzułmańscy. W chwili obecnej, Turcy osmańscy tak nazywają władców mniejszych państw – np. Omanu. Źródło: J.Danecki, dz.cyt., s. 177.  

[16] Neoplatonizm – system filozoficzny stworzony przez Ammoniosa Sakkasa z Aleksandrii na przełomie II i III wieku naszej ery, a opracowany przez Plotyna. Rozwijał się w Cesarstwie Rzymskim do około VI wieku. Łączył w sobie elementy filozofii grecko-rzymskiej (zwłaszcza platonizm, arystotelizm oraz stoicyzm), oraz gnozę hellenistyczną i orientalną. Podstawą jest przeciwstawianie się idei tzw. absolutu. Ostatecznie system wytworzył wiele szkół o wielokierunkowym oddziaływaniu. W postaci schrystianizowanej, za pośrednictwem św. Augustyna, wszedł w skład ortodoksalnej doktryny Kościoła. Źródło: Encyklopedia…, t. 3, Warszawa 1975, s. 248.

[17] Mitraizm – system religijny starożytnego Iranu oparty na kulcie boga Słońca czyli Mitry. Opiera się na odwiecznej walce „Dobra” i „Zła” – głównie za pośrednictwem ascezy. Zawierał w sobie elementy wierzeń chaldejskich (kult ciał niebieskich), oraz greckich, a następnie rzymskich. Jego liczne wewnętrzne nakazy, jak i przestrzeganie dyscypliny spopularyzowały tę wiarę w państwie rzymskim, gdzie rozszerzył na przestrzeni III i IV wieku. Posiadał liczne kręgi wtajemniczenia (charakter ezoteryczny), opierając się misteriach (krwawych ofiarach składanych na obrzędach oczyszczenia). Źródło: Encyklopedia…, t. 3, Warszawa 1975, s. 143.

[18] Gnoza – gr. termin filozofii hellenistycznej oznaczający teozoficzną, religijno-filozoficzną wiedzę wyższego stopnia, dostępną jedynie wybranym, stanowiącą środek osiągnięcia zbawienia, ale też specjalistyczno-mistyczny sposób myślenia i filozofowania na przestrzeni II oraz III wieku. Jego główne elementy to: synkretyzm (łączenie w jedną niespójną całość często wzajemnie sprzecznych poglądów religijnych, filozoficznych, społecznych i jeszcze innych), tendencje mitozoficzne, teologiczna interpretacja platonizmu (doktryna filozofii Platona, która stwierdzała „realizm pojęciowy” i dość szybko rozpadła się na: sceptycyzm –zaprzeczenie możliwości poznania prawdy opierając się wyłącznie na autorytetach, a zalecający nowe badania i doświadczenia; oraz pitagoreizm), nawrót do pitagoreizmu (kierunek filozoficzno-religijny szeroko rozwijany w V i VI wieku p.n.e.; opierał się na dążeniu do samoopanowania i wiedzy poprzez systematyczne uprawianie matematyki; filozofia ta rozwinęła „proporcję” oraz naukę o liczbach. Opracowała szereg koncepcji dla akustyki, astronomii, kosmologii, muzyki, medycyny), filozoficzna interpretacja żydowskich i chrześcijańskich ksiąg sakralnych. Filozofia ta wywarła niezaprzeczalny wpływ na wszystkie istniejące ówcześnie kierunki filozoficzne, występując w wielu różnych odmianach. Jednym z ważnych źródeł poznania gnozy pozostaje księga Pistis Sophia w języku koptyjskim. Szereg zwojów i papirusów traktujących o gnozie odkryto w Nadż Hammadi oraz Qumran. Źródło: Encyklopedia…, t. 2, Warszawa 1974, s. 78.   

[19] Manicheizm – system religijny stworzony w III wieku przez Maniego (perski reformator religijny), łączący elementy buddyzmu, chrześcijaństwa, gnostycyzmu i zaroastryzmu. Stanowił staroirańską zasadę dualizmu 2 przeciwstawnych bytów: światło (dobro) ciemność (zło); bóg i szatan; stąd człowiek także ma 2 dusze: jedna związana z bogiem, druga poprzez materię związana ze złem. Zapowiadał, iż zmierzch świata to kataklizm i pożar, który w ten sposób może tylko oczyścić świat. Doktryna obecna w wielu różnych religiach i filozofiach, ale także w herezjach średniowiecza. Źródło: Encyklopedia…, t. 3, Warszawa 1975, s. 19-20.

[20] Reinkarnacja - wg niektórych wschodnich doktryn religijnych wiara w wielokrotne odradzanie się człowieka po śmierci przez wstępowanie jego duszy w ciało innego człowieka; wędrówka dusz, Źródło: M.Szymczak (red.), Słownik języka polskiego., t. 3, Warszawa 1981, s. 37.

                              - łac. metempsychoza, wędrówka dusz. Według eschatologicznych koncepcji niektórych religii, wcielenie się duszy zmarłego człowieka w ciało nowo powstającego organizmu (roślinnego, zwierzęcego, ludzkiego). Koncepcja właściwa religii Indii (sansary). Występowała również w innych trendach filozoficznych i teologicznych, m.in.: eschatologii orfików, pitagoreizmie, platonizmie, u karaimów, w islamie, oraz nurtach teozofii, jak i antropozofii. Źródło: Encyklopedia Powszechna PWN, t. 3, Warszawa 1975, s. 795.

[21] Aryman – w języku perskim: Ahriman, natomiast w języku staro-irańskim: Angra Mainju (wrogi  zły duch). Występuje zarówno w zoroastryzmie, jak i mazdaizmie. Jest przywódcą złych duchów, bogiem Zła i ciemności, kłamstwa i zniszczenia. Źródło: W.Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1991, s. 56.

[22] Jarsanizm – zwany także w języku kurdyjskim: Ahl-e hakk, ale też: Yarsan; w języku perskim: Ahl-e Hagg (tzw. „ludzie prawdy”), lub w języku arabskim: Ali Ilahi (Ali jest bogiem). Wyznanie religijne pogranicza islamu. Opiera się na doktrynie uznającej: Alegoibn Abi Taliba, zięcia proroka Mahometa za inkarnację Boga. Faktycznie nurt religijny zbudowany na wielu bardzo różnych grupach wyznaniowych z terenów środkowej, jak i wschodniej Azji. Założycielem wyznania był najprawdopodobniej Sultan Sahak (urodził się w końcówce wieku XIV i zmarł w wieku XV; kurdyjski przywódca religijny). Językiem tej religii jest – gorani (także: gurani; język z rodziny irańskich, pogranicza irańsko-irackiego; mówi nim około 40.000 osób). Religia powstawała chyba jednak wśród bogatych kupców perskich, prawników i teologów (warstwa ta zwana była – chodża). Sięga do źródeł wierzeń przed-islamskich (głównie: zaratusztriańskie, chrześcijańskie, religie i wierzenia lokalne). Doktryna wiary opiera się transmigrację dusz Boga i Jego 7 stworzonych towarzyszy (był wśród nich m.in.: Jezus). Wśród głównych zasad tej wiary m.in.: każdy wyznawca posiada swojego mistrza duchowego (pir); wierni wypełniają wszystkie 5 filarów wiary muzułmańskiej; spotykają się całą wspólnotą wiernych na których rozdaje się poświęconą żywność; praktykuje się wśród nich recytację poezji religijnej (kalam), jak i tańców; dwa razy w roku dopuszcza się 3-dniowy post. Źródło: www.google.com [dostęp: 2020.07.09., godz, 8.00]; www.wikipedia.org. [dostęp:2020.06.27., godz. 13.00]   

[23] Szabakowie – mniejszość etniczna pogranicznych stref Iraku. Posiadają własną kulturę  i zwyczaje. Mówią jednym z dialektów języka kurdyjskiego. Ich wiarą jest islam szyicki, w którym występują elementy zarówno religii chrześcijańskiej, jak i islamu, a także sufizmu, oraz lokalnych wyznań kurdyjskich, m.in.: wiary Jezydów, oraz Jarsanistów. Praktykują spowiedź publiczną oraz prawo spożywania alkoholu. Duchowni tej wiary to – pirowie. Najważniejszy przywódca zwie się: Baba. Wyznacznikiem reguł jest dla nich święta księga – Buyruk (w języku arabskim: Kitab al. Managib) napisana językiem azerskim. Natomiast najsławniejszym świętym sanktuarium – świątynia Zeen Al. Abedeen, umiejscowiona we wsi: Aij Rash. Źródło: www.google.com [dostęp: 2020.07.01., godz. 23.20)  

[24] Zebrane informacje zestawiono na podstawie dostępnej prezentowanej literatury, jak i informacjom zamieszczonym na podanych stronach internetowych. 

[25] W.Reptowicz, Jezydzi w Iraku – Polska jest dla nas wzorem jak przetrwać, [w:] www.dzieje.pl [dostęp: 2020.05.23., godz. 21.25]