Jakie związki łączą słowiański z innymi językami IE?

Uwaga: źródłem wielu podanych niżej przykładów jest książka Z. Gołąba: O pochodzeniu Słowian, zob. tutaj.

Uwagi wstępne o rodzajach związków językowych

Zagadnienie kontaktów językowych wymaga kilku uwag wstępnych. Przede wszystkim trzeba wyjaśnić, że grupy etniczne to zbiorowiska ludzkie połączone wspólnym językiem, a niekoniecznie wspólnym pochodzeniem w sensie biologicznym. Zagadnienie to przedyskutowano szczegółowo w innym miejscu. Dzisiejsi Słowianie to biologicznie w dużym stopniu potomkowie ludności przedindoeuropejskiej, wenetyjskiej, germańskiej, trackiej czy turkijskiej, co jednak nie zmienia faktu, że w nieodległej przeszłości tworzyli wspólnotę językową i kulturową. Przodkowie biologiczni nie muszą być więc tożsami z przodkami językowymi.

W przeszłości zdarzało się, że syn mówił innym językiem niż ojciec lub matka, a nawet niż każde z rodziców. Jego przodkiem językowym był wówczas sąsiad, a nie przodek biologiczny. Proces ten zachodzi zresztą do dziś. „Czystej krwi” Polacy osiadli na emigracji często nie są w stanie przekonać swoich dzieci, a zwłaszcza wnuków, do nauki języka polskiego, który staje się dla nich językiem obcym. Mimo więzów krwi trudno zaliczać ich wciąż do Polaków (czy szerzej do Słowian). Choćby właśnie z tego powodu w badaniu historii Słowian należy bezwzględnie odrzucić wszelkie związki o charakterze biologicznym, i skoncentrować się jedynie na języku i innych obszarach kultury.

Przejawy ewolucji języka

Język zmienia się w czasie, nawet za życia jednego pokolenia. Dziś w środkach masowego przekazu roi się od słów, których na pewno nie zrozumieliby ci, którzy odeszli od nas stosunkowo niedawno. Ich mowa momentami wydawałaby się z kolei dziwna najmłodszym. Język wchłania bowiem w siebie nowe wyrazy, i jednocześnie pozbywa się innych.

Nie jest to jednak jedyny przejaw ewolucji języka. Wyrazy zmieniają bowiem swoją wymowę, a z istniejących słów tworzone są nowe, dotąd nieznane. Dźwięk zapisywany literą „ł” jeszcze nie tak dawno wymawiano dość powszechnie zupełnie inaczej niż dziś – w czasie jego artykulacji koniuszek języka dotykał górnych zębów. Dziś taka zębowa wymowa odchodzi w zapomnienie, utrzymując się tylko w niektórych regionach kraju w tzw. mowie wiejskiej, a poza tym powszechnie słyszy się tylko wymowę wargową, zwaną jeszcze niedawno pogardliwie wałczeniem.

Ze starej leksyki i z nowszych zapożyczeń stale tworzone są nowe wyrazy. Zapożyczyliśmy co prawda wyraz komputer (w zasadzie z angielskiego, ale pod dużym wpływem łaciny, zwłaszcza w odniesieniu do wymowy), jednak już wyrazy komputerowy czy komputerowiec to rdzennie polskie twory językowe, jedynie oparte na rdzeniu obcego pochodzenia.

Jeszcze innym przejawem zmian językowych są przesunięcia znaczeniowe wyrazów. Na przykład czerstwy ma wydźwięk pejoratywny, gdy mowa o pieczywie, ale już w znaczeniu przenośnym niekoniecznie (może oznaczać ‘zdrowy, krzepki’). Dla Czechów podobnie brzmiący wyraz określa akurat świeże pieczywo, co bywa przyczyną zabawnych nieporozumień.

Zmiany języka bywają znacznie bardziej złożone. Słowo rozgrzeszyć kojarzy się nam dziś nieodparcie z uwalnianiem kogoś od grzechów. Tymczasem wyraz ten brzmiał pierwotnie rozrzeszyć. lecz upodobniono go do wyrazu grzech, zupełnie innego pochodzenia. Samo rozrzeszyć znaczyło zaś tyle, co ‘rozwiązać’, i było pokrewne wyrazowi rzesza.

Inny przykład zmiany semantycznej pokazuje czasownik żegnać, oznaczający dziś czynności związaną z sytuacją, gdy ludzie zamierzają się rozstać. Ciekawe, że bywa on wręcz nieprzetłumaczalny na inne języki (angielski na przykład w ogóle takiego pojęcia nie ma). A przecież tak naprawdę żegnać nie znaczy ‘mówić «do widzenia»’, ale ‘czynić znak’ (krzyża, choć pierwotnie niekoniecznie). Dziś termin pożegnanie niesie znaczenie, którego jeszcze nie tak dawno w ogóle nie miało.

Z dotychczasowych rozważań płyną następujące wnioski:

biologiczni przodkowie dzisiejszych Słowian niekoniecznie musieli mówić wcześniejszą formą np. języka polskiego; niektórzy mogli używać dawnego niemieckiego, łaciny czy tatarskiego;
przodkowie językowi (niekoniecznie tożsami z przodkami biologicznymi) jeszcze kilkanaście czy kilkadziesiąt pokoleń temu używali mowy, która dziś byłaby mało zrozumiała;
języki dziś odrębne, np. polski i czeski, kiedyś nie różniły się od siebie niczym, a językowi przodkowie Polaków i Czechów stanowili jeden etnos, mówiący jednym wspólnym językiem;
niektóre wyrazy współczesnego języka polskiego wywodzą się bezpośrednio od wyrazów języka naszych przodków językowych sprzed kilkuset czy kilku tysięcy lat; tworzą one słownictwo odziedziczone; związki między tymi wyrazami a formami będącymi dziś w użyciu określa się jako genetyczne;
inne wyrazy współczesnego języka to zapożyczenia z języków obcych; były one zupełnie nieznane naszym przodkom (językowym); warto uświadomić sobie, że dostatecznie dawne zapożyczenie może dziś niczym nie odróżniać się od wyrazów odziedziczonych, więc pojęcia „odziedziczony” i „zapożyczony” są względne – a dokładniej pojęcie „odziedziczony” zawsze implikuje jakiś horyzont czasowy (stąd mówimy o wyrazach odziedziczonych po epoce prasłowiańskiej czy praindoeuropejskiej);
istnieją w końcu wyrazy tworzone w różnych epokach z innych wyrazów, bądź to odziedziczonych, bądź to zapożyczonych, a także wyrazy wymyślone, np. nowe wyrazy dźwiękonaśladowcze; te z nich, które utworzono dostatecznie dawno, możemy uznać w konkretnej analizie za odziedziczone.

Pojęcie związków łączących języki słowiańskie z innymi językami indoeuropejskimi jest więc niezbyt precyzyjne. Nawet pomijając fakt, że w przeszłości wielu ludzi niebędących Słowianami z pochodzenia mogło ulegać slawizacji, przejmując język swoich powinowatych czy też sąsiadów, co też przecież tworzyło specjalnego rodzaju związek, i tak pozostają jeszcze co najmniej dwa zjawiska. Mianowicie:

zarówno w (pewnych) językach słowiańskich, jak i w (pewnych) innych językach zachowały się wyrazy odziedziczone niezależnie po odległym wspólnym prajęzyku, przy czym im bliższy współczesności był moment rozejścia się dróg rozwoju obu rozpatrywanych gałęzi, tym więcej dziś wspólnego odziedziczonego słownictwa,;
(pewne) języki słowiańskie zapożyczyły wyrazy z innych języków bądź odwrotnie.

Przedmiotem rozważań w tym artykule będą tylko związki genetyczne, na podstawie których postaramy się wyciągnąć wnioski na temat przeszłości Słowian. Zapożyczeniom poświęcono natomiast inny artykuł.

Słownictwo bałtosłowiańskie

Badając odziedziczone słownictwo indoeuropejskie przede wszystkim łatwo zauważyć, że istnieje spora grupa wyrazów, dla których brak odpowiedników poza germańskim i bałtosłowiańskim. Bańkowski podaje przy tym (tom I, str. XXXI), że „odpowiedniki leksykalne germańsko-słowiańskie są trzykrotnie liczniejsze niż litewsko-słowiańskie”, szkoda jednak, że stwierdzenia tego nie uzasadnia (zresztą podobnie, jak i masy innych stwierdzeń, które zawarł w swoim „Słowniku”). Te szokujące dane są podejrzanie zgodne z jego niedogmatycznymi teoriami. Zamiast tych wziętych nie wiadomo skąd wyliczeń, Smoczyński w II tomie „Języków indoeuropejskich”, str. 826 n, podaje za Stangiem rzetelny wybór z listy 188 leksemów, z których:

— 68 występuje tylko w germańskim, bałtyjskim i słowiańskim,
— 66 tylko w germańskim i bałtyjskim,
— jedynie 58 tylko w germańskim i słowiańskim.

Dla porównania Sławski za Lehrem-Spławińskim zliczył:

93 wyrazy germańsko-bałtosłowiańskie,;
94 słowiańsko-germańskie,;
52 bałtyjsko-germańskie,;
35 północno-zachodnich (germ.-italocelt.-BS),;
42 germańsko-słowiańsko-italoceltyckich (bez bałtyjskich),;
20 germańsko-bałtyjsko-italoceltyckich (bez słowiańskich).

Smoczyński podaje, za Trautmannem, wybór z listy 200–300 wspólnych rzeczowników bałtosłowiańskich (rdzenie mogą niekiedy dać się odnaleźć w innych językach IE, ale już nie te konkretne wyrazy), np. (część z innych źródeł, w tym z pracy Gołąba 2004):

*angli-: litew. anglìs, pol. węgiel;
*angurja-: prus. angurgis, litew. ungurỹs, pol. węgorz;
*arila-: prus. arelis, pol. orzeł; w germ. formy podobne, ale nie identyczne;
*aukšlē-: łot. aukšlēja, litew. aukšlė̃, pol. ukleja (*uklěja), bez dalszej etymologii;
*auli-: litew. aulỹs, pol. ul, poza BS ma inne znaczenia i inną budowę, np. łac. alvus ‘brzuch’, gr. aulós ‘rurka; flet’, por. też ulica;
*ažera-: prus. assaran, pol. jezioro;
*blusā-: litew. blusà, ros. bloxá, pol. pchła (w innych jęz. IE odpowiedniki bliskie formalnie i znaczeniowo, ale nieidentyczne);
*dalbta-: prus. dalptan, pol. dłuto (litew. dálba ‘dźwignia, drąg’ inaczej zbudowane i o innym znaczeniu);
*edlā-: prus. addle, litew. ẽglė, pol. jodła;
*galwā-: litew. galvà, pol. głowa (istnieją dalsze odpowiedniki, ale o nieco innej budowie lub znaczeniu);
*gindla-, *gintla-: litew. giñklas ‘broń’, scs. žęlo, pol. żądło;
*gīrta-: litew. gìrtas ‘pijany’, pol. pożarty (w innych jęz. słow. zachowane ślady znaczenia ‘pijany’, np. ros. нажраться как свинья);
*glausa-, *glusa-: litew. glùšas ‘głupi, głuchy’, pol. głuchy (por. orm. xul);
*gurdla-, *gurtlija-: litew. gurklỹs ‘podgardle’ (w litew. niereg. *-dl- > -kl-), pol. gardło;
*kārwā-: litew. kárvė, pol. krowa; twierdzi się, że wyraz może być pożyczką celtycką, jednak intonacja akutowa nie jest jasna;
*kaun-: prus. caune, litew. kiáunė (z postaci *keunijā), pol. kuna, zob. też dalej;
*krēsla-: litew. krė́slas, pol. krzesło;
*kūji-: litew. kū́jis ‘ciężki młot kowalski’, prus. cugis ‘młot’, łot. kūja ‘maczuga, kij’, pol. kij;
*lāwā- ‘ława, łoże’: litew. lóva, pol. ława;
*leda-, *ledu-, *ladi-: litew. lẽdas, dial. ledùs, łot. le̦dus, prus. ladis, pol. lód, lodu (wt. ros. lëd, l′da); por. ir. ladg ‘śnieg’, gr. líthos ‘kamień’;
*lēipā-: prus. Leypiten (nazwa miejscowa), litew. líepa, pol. lipa;
*līna-, *līni-: litew. lýnas, łot. līnis, pol. lin (ryba Tinca); podobne jeszcze szw. lindare, niem. Schlei, Schleie (< IE *(s)lei- ‘śluzowaty’);
*mēira-: łot. miêrs, scs. mirъ, pol. (archaizowane) mir ‘pokój, spokój’;
*nagā- ‘paznokieć, kopyto’: litew. nagà, pol. noga oraz paznokieć zamiast starszego paz-nogieć;
*paparti-: litew. papartỹs, pol. paproć;
*peilā-: litew. pielà, pol. piła;
*piršta-: litew. pir̃štas ‘palec’, scs. prьstъ, pol. naparstek, pierścień;
*plenš-: litew. plę̃šti, plęšiù ‘tańczyć, wydawać okrzyki radości’, scs. plęsati, plęšǫ ‘tańczyć’ (→ goc. plinsjan);
*putā-, *puten-: łot. putns, scs. pъta, pъtenьcь, pol. ptak;
*raga-: litew. rãgas, pol. róg;
*rankā-: litew. rankà, scs. rǫka, pol. ręka;
*rēiša-, *araiša-: litew. ríešas, pol. orzech (być może zapożyczenie kaukaskie, por. dalsze możliwe związki);
*sēilā-: litew. síela ‘dusza’, pol. siła (wyraz ten warto porównać z sgn sēla ‘dusza’, stang. sēola < PG *saiwala-);
*sēita-: litew. síetas, pol. sito;
*sēk-: litew. išsė́kti ‘wyciąć, wydłubać’, scs. sěkǫ, sěšti, pol. siec (inne języki IE mają rdzeń sek- z krótką samogłoską);
*stulpa-: litew. stul̃pas, scs. stlъpъ, ros. stolp, pol. słup;
*šloip-, *šlip-, *žlib- : litew. žlìbas ‘niedowidzący’, žlìbti, žlim̃ba ‘ślepnąć’, pol. ślepy (to samo znaczenie mimo różnic postaci);
*šlōwā-: litew. šlovė̃ ‘chwała, cześć’, pol. sława;
*telja-: litew. tẽlias, scs. telьcь, pol. cielec, cielę;
*tila-, *tili-: litew. tìlė ‘deska w podłodze łodzi’, scs. na tьlěxъ ‘na ziemi’, stpol. tło ‘posadzka, podłoga’ (w innych IE inna budowa);
*tīn-: litew. tìnti, tinù ‘klepać kosę’, scs. tęti, tьnǫ, pol. ciąć, tnę (w innych językach postać *tem-);
*tlākā-: prus. clokis ‘niedźwiedź’, dosł. ‘kosmaty’, s-ch. dlaka ‘włosy, sierść’, pol. kłak, wilkołak, zob. tutaj;
*ūdrā-: litew. ū́dra, pol. wydra;
*wāka-, *wēka-: litew. vókas ‘powieka’, vóka ‘pokrywa’, łot. vâks ‘pokrywka’, pol. wieko, powieka (bez dalszej etymologii);
*warna-, *wārnā-: litew. var̃nas, várna, ros. vóron, voróna, pol. gawron, wrona;
*weinā-: łot. vaĩna, litew. vainóti ‘winić’, pol. wina;
*wekera-: litew. vãkaras, psłow. *večerъ, pol. wieczór (tylko w BS -k-, por. orm. gišer ‘noc’, gr. hésperos, łac. vesper < *we-kʷsper-);
*weprja- ‘dzik’: łot. vepris, litew. Vẽpriai (nazwa miejscowa), pol. wieprz (poza tym *apr-, *kapr-, zob. tutaj);
*wirba- ‘rózga’, *wirbā- ‘wierzba’: litew. vir̃bas, pol. wierzba;
*žeid-, *žid- ‘lepić z gliny (piec, garnek)’: litew. žiẽsti, žiẽdžia, žiẽdė, słow. zьdati, pol. zdun (z przestawką wobec IE *dheiǵh-, por. skr. déhmi ‘oblepiam’, goc. deigan ‘chlapać’, gr. teikhos ‘mur, ściana’, łac. fingere ‘kształtować, tworzyć’);
*žvaigzdā- ~ *gvaigzdā- ‘gwiazda’: litew. žvaigzdė̃, žvaigždė̃, PS *gvězda, scs. ʒvězda (to samo znaczenie mimo różnic postaci).

Uwaga: kilka leksemów (*budel-, *ež-, *gālwā-, *geležō-, *lak-, *malda-, *ōlek-,*rēita-) powtarza się w ormiańskim, kilka następnych w trackim.

Słownictwo germańsko-bałtosłowiańskie

Wśród leksemów znanych w językach germańskich i bałtosłowiańskich można wymienić (w rekonstrukcji przyjęto m.in. *a < IE *o):

*aldhī-: lit. aldijà ‘czółno’ – scs. alъdii, ladii, pol. łódź – germ. aldō- ‘koryto’, norweskie olda, stang. ealdoþ ‘niecka, wanna’;
*alu- ‘piwo’: litew. alùs – scs. olъ – stisl. ǫl, ang. ale;
*ar- ‘orzeł’: litew. ãras, erẽlis – pol. orzeł, scs. orьlъ – PG *arnu-, *arōn, stang. earn, niem. Aar, szw. örn, niem. Adler < *edel-ar ‘szlachetny ptak drapieżny’ (por. ogólniejsze gr. órnīs, órnith- ‘ptak’; wyraz może być zapożyczony z sem.: arab. ġaranun ‘orzeł’, akad. urinnu, erū);
*asani- ‘jesień’: prus. assanis – pol. jesień – goc. asans ‘żniwa’ (por. jednak też niezbyt jasne orm. ašun);
*bhergh-, *bhr̥gh-: litew. dial. bir̃ginti ‘strzec’ – PS *bergǫ, *bergti ‘t.s.’ – goc. baírgan ‘ukrywać’ (o etymologii p. niżej);
*bhērn-, *bhārn-: litew. bérnas ‘dziecko’ – PS *bernъ ‘dziecko’, s-ch. brȅna ‘ciężarna’ – goc. barn ‘dziecko’;
*derwa- ‘drzewo smolne, smoła’: litew. dervà – pol. drzewo (przesunięcie znaczeniowe) – stang. teru ‘smoła’, ang. tar;
*dhail-: litew. dailýti ‘dzielić’ – pol. dzielić, po-dział – ang. deal, niem. Teil ‘część’ (Bańkowski wątpi);
*dhraugha- ‘towarzysz’: litew. draũgas – pol. druh – goc. ga-draúhts ‘żołnierz’, driugan ‘ciągnąć na wojnę’;
*gharsa-: litew. gar̃šas ‘dzięgiel’ – pol. groch – sgn gers ‘groch’ (por. alb. gróshë ‘fasola’; rozbieżność semantyczna);
*ghrebh- ~ * ghrobh-: łot. grebt – stpol. grześć, pol. grzebać, grób – goc. graban, niem. graben, Grab, ang. grave;
*jau: litew. jaũ – ros. uže, pol. już – goc. ju;
*kailu, *kaila- ‘zdrowy, cały’: prus. kailūstikan ‘zdrowie’, kails! ‘cześć!’ – PS *cělъ, pol. cały, całować – ang. whole ‘cały’, stang. hāl, goc. hails, sgn heil ‘zdrowy, cały’; być może element słownictwa północno-zachodniego;
*kĕmeli- ‘trzmiel’: łot. kamines – PS *čьmeljь, ros. šmel′, stpol. czmiel, pol. trzmiel – sgn humbal, szw. humla; por. też pol. komar, ang. hum ‘szum’;
*klā-: litew. klóti ‘słać, składać’ – pol. kłaść – niem. laden ‘ładować’ (sgn hladan, goc. hlaþan);
*lāpā-: litew. lópa – pol. łapa – goc. lofa ‘dłoń’;
*lendha-: prus. lindan ‘dolina’ – PS *lędo, pol. ląd – ang. land;
*lēudh-: litew. liáudis ‘prosty lud’ – PS *ljudъ, pol. lud, ludzie – PG *leud- ‘lud’, sgn liut, liuti, niem. Leute (por. łac. līberī ‘dzieci’, līber ‘wolny’, gr. eleútheros, goc. liudan ‘rosnąć’, skr. ródhati ‘rośnie’);
*magh-: litew. magù ‘pragnę, budzę chęć’ – pol. mogę – ang. may, goc. mag ‘może’ (tu germ.-słow. zbieżność semantyczna);
*nāti-, *nadi-: prus. noatis ‘pokrzywa’, litew. natrė̃, nõterė, nõtrynė ‘t.s.’, łot. nâtre ‘t.s.’ – PS *natь ‘liście i łodygi’, pol. nać – sgn nazza, nezzila ‘pokrzywa’, niem. Nessel, stang. netele, ang. nettle; kłopotliwe: w germ. *nati- krótkie -a- (też w litew.) i -t-; zbieżność sem. germ.-bałt.;
*nāuti-: prus. acc. nautin ‘potrzeba, konieczność’ – bułg. nut ‘przymus’, stpol. nucić ‘zmuszać’; z udźwięcznieniem: nuda, nudzić, scs. nužda ‘przymus, potrzeba’, nuditi ‘zmuszać’; z unosowieniem stpol. nęt ‘nęcenie, wabienie’, nędza, scs. nǫžda ‘przymus, gwałt, konieczność’, nǫditi ‘przymuszać’ – PG *nauþ-, goc. nauþs ‘przymus, potrzeba’, stisl. nauð, nauðr ‘przymus, utrapienie, konieczność’, stsas. nōd, sgn nōt ‘tarapaty, utrapienie, potrzeba’, ang. need, stang. nēad-, nīed ‘potrzeba, powinność, kłopot’; por. *nāvi- oraz tutaj;
*nāvi-: prus. nowis ‘tułów’, łot. nâve ‘śmierć’ – scs. navь ‘trup’, stcz. náv, -i (m) ‘kraina zmarłych’, pol. Nawia ‘t.s.’ – PG *nau- ‘trup, zmarły’, goc. naus, pl. naweis, stang. nē, nēo, stisl. nár; istnieje rodzina wyrazów pokrewnych, por. *nāuti-;
*rughi- ‘żyto’: litew. rugỹs, rugiaĩ – ros. roż, stpol. reż (ż), gen. rży, por. rżysko – stisl. rugr (por. trac. bríza ‘pszenica polska’ → ngr. bríza ‘żyto’ oraz alb. dial. bardhë ‘gatunek pszenicy’, a także niżej nazwy wrzosu);
*saiwala- ‘dusza, siła’, BS *sēilā-: litew. síela ‘dusza’ – pol. siła (w słowiańskim zmienione znaczenie) – germ. *saiwala- ‘dusza’ (związane z niejasnym *saiwa ‘morze’?; goc. saiwala, sgn sēla, niem. Seele, stsas. sēola, stang. sawol, ang. soul);
*sēimen- ‘siemię lniane’: litew. sė́menys – pol. siemię – PG *sǣmen-, sgn sāmo (por. ogólne łac. sēmen ‘nasienie’; od *sēi- ‘siać’);
*serbhra-, *serabhra- ‘srebro’: litew. sidãbras, prus. sirablan – pol. srebro < PS *serbro – PG *sil(u)bra- ‘srebro’, ang. silver, niem. Silber, goc. silubr; zapewne zapożyczone, por. bask. zilhar; alb. sërma ‘złota lub srebrna nitka’, gr. sídēros, dor. sídāros ‘żelazo’; może przestawione (wpływ wyrazu ‘siarka’?) z form typu PG *brasa- ‘brąz, mosiądz’, ang. brass, łac. ferrum < *fersom ‘żelazo’, hbr. barzel, akad. parzillu;
*skarb- ‘ostry’: łot. skarbs ‘ostry, surowy’ – pol. chrobry ‘waleczny’ – ang. sharp ‘ostry’; istnieje też etymologia germańska;
*stāra-: litew. stóras ‘tęgi’ – pol. stary – stisl. stórr ‘wielki’;
*strēlā- ‘strzała’: litew. strėlà – pol. strzała – sgn strāla;
*sūru-: litew. sūrùs, sū́ras ‘słony’ – ros. syroj ‘surowy’, pol. ser – ang. sour ‘kwaśny’, stisl. súrr ‘surowy’;
*tinghu-: litew. tingùs ‘leniwy, ociężały’ – pol. ciężki – stisl. þungr ‘ciężki’;
*tūs-dḱm̥ti- ‘tysiąc’: litew. tū́kstantis – pol. tysiąc – germ. *þūshundī, farer. poet. tús-hundrað, salijsko-frankijskie thuschunde, ang. thousand (od *tū-s- ‘gruby’, por. farer. túsna ‘nabrzmiewać’ i pol. tyć, i *dḱm̥t- ‘sto’);
*waksa-: litew. vãškas ‘wosk’ – pol. wosk – sgn wahs, ang. wax;
*waldhē-: litew. valdýti ‘władać, posiadać’ – pol. władać, strus. voloděti – goc. waldan, ang. wield (por. łac. valēre ‘mieć wartość’ bez *-dh-);
*wargha-, *wraga-: litew. var̃gas ‘bieda, ubóstwo, trud’, łot. vā́rgs ‘nieszczęśliwy, chory, ubogi’, prus. wargs ‘zły’, por. fiń. verkanen ‘diabeł’ – pol. wróg (pierwotnie też ‘zły, szatan’) – goc. wargs ‘potępiony, banita’ < ‘dusiciel, złoczyńca’, stang. warg ‘duży wilk’, szw. varg ‘wilk’, ale także goc. wraks ‘prześladowca’, stang. wrecca ‘banita’, wrecan ‘wypędzać’; być może zmieszane co najmniej dwa rdzenie, por. też litew. vérgas ‘niewolnik’ z rozwojem kentumowym.

Uwaga: tzw. słownictwo północno-zachodnie, wspólne nie tylko dla germańskiego i bałtosłowiańskiego, ale i italoceltyckiego, omówiono osobno.

Wspólne słownictwo germańsko-bałtyjskie

Istnieją wyrazy znane tylko w językach germańskich i bałtyjskich (wśród nich zwracają uwagę wyrazy wyłącznie germańsko-pruskie); poniżej na pierwszym miejscu podano formy pragermańskie:

*ainalibi- ‘11’, goc. ainlif, ang. eleven, niem. elf – litew. vienúolika; (< IE *leikʷ- ‘zostawić’);
*aitr- ‘ropa’, sgn eitar, stisl. eitr – łot. idra ‘spróchniałe wnętrze pnia drzewa’;
*burs-, sgn borse ‘woskownica’, niem. Sumpfporst ‘bagno, Ledum’ – litew. bir̃ždis, birzdis, brizdis ‘wrzos’ (tu mogą także należeć litew. vìržis ‘wrzos’, łot. vìrsis, vir̂zis, słow. *versъ oraz gr. ereíkē; niewykluczony także związek z nazwami żyta);
*derban- ‘wysilać się, pracować’, stang. deorfan – litew. dìrbti ‘pracować’, dárbas ‘praca’ (tu może także orm. derbuk ‘sztywny, twardy’, toch. tsārw ‘odważyć się’);
*fata- ‘garnek’, sgn faz – litew. púodas (reg. Wintera, < *podos; por. jednak łac. pōtus ~ pottus ‘kubek, naczynie do picia’, skąd ang. pot);
*gnīdan- ‘trzeć’, stang. gnīdan ‘krzesać’, sgn gnītan ‘rozcierać’ – łot. gnīde ‘przetarta skóra’ (pokrewne PS *gniti ‘gnić’, zob. tutaj);
*greipan- ‘chwytać’, goc. greipan – litew. griẽbti;
*kab- ‘kawałek drewna’, niem. Kabel, stisl. kafi – litew. žãbas ‘konar’;
*keis- ‘żwir’, niem. Kies – litew. žieždrà, žiegždrà (tu może też fryg. gíssa ‘kamień’);
*laiza- ‘glina, ziemia gliniasta’, stisl. leir – prus. leyso;
*staba-, *stabi- ‘laska, kij’, *stabara- ‘pal’, ang. staff, stisl. stafr ‘kamień’ – prus. stabis ‘kamień’, litew. stãbas ‘słup’;
*swangra- ‘ciężarna’, sgn swangar, niem. schwanger – litew. sunkùs ‘ciężki’;
*talgjan- ‘ciosać, rzeźbić, ciąć’, stisl. telgja – litew. dal̃gė ‘kosa’;
*targō-, *targōn- ‘oprawa, ogrodzenie, tarcza’, stang. targe, sgn zarga ‘ogrodzenie’, niem. Zarge ‘odrzwia’ – litew. dar̃žas ‘ogród’;
*twalibi- ‘12’, goc. twalif, ang. twelve – litew. dvýlika;
*weru-, *werilō, *warzu- ‘warga’, goc. waírilō, stang. weler, stisl. vǫrr – prus. warsus;
*wrixō- ‘nadgarstek’, ang. wrist (< IE *wriḱ-sti-), sgn rīho – litew. ríešas;
*xaima- ‘dom, ognisko domowe’, goc. *haims, stang. hām, ang. home – prus. caymis ‘wieś’, litew. kiẽmas ‘podwórze’, káimas ‘wieś’;
*xwaitja- ‘pszenica’, goc. hváiteis, stisl. hveiti, ang. wheat, niem. Weizen – prus. gaydis [kaidīs] (litew. kviečiaĩ jest pożyczką nord.);
*xwalisa-, *xwaliza- ‘sum’, stisl. hvalr, sgn walira, sgn, ang. wels, niem. Wels – prus. kalis; być może związane z łac. bālaena ~ ballaena i niem. Wal, ang. whale ‘wieloryb’, z czego też nowe polskie wal; możliwy jest też związek genetyczny z fińskim kala ‘ryba’ oraz tur. balık ‘ryba’.

Uwaga: kilka przykładów powtarza się także w językach starobałkańskich. Omówiono je niżej.

Słownictwo słowiańsko-germańskie

Wśród wyrazów słowiańsko-germańskich wymienia się:

*bьrgъ ‘kryjówka, chata, szałas’, cz. brh – goc. baúrgs ‘gród’;
*blědъ, pol. blady – stang. blāt (według Bańkowskiego zrównanie wątpliwe, por. jednak ilir. Blaedarus);
*brestъ ‘gatunek wiązu’, pol. brzost – goc. bairhts ‘błyszczący’ (trudności semantyczne);
*borvъ ‘kastrowany wieprz’ – niem. Barch ‘wieprz’, zob. tutaj;
*brъna ‘błoto, glina’, pol. brnąć ‘posuwać się przez grząski, błotnisty teren’ – goc. brunna ‘źródło’, stang. brunna, burna ‘potok’;
*gadъ ‘gad, wąż’ – hol. kwaad ‘zły’ (por. litew. gė́da ‘wstyd, hańba’, prus. acc. gīdan z innym znaczeniem);
*kamy ‘kamień’ – germ. *hamara-, stisl. hamarr ‘kamień, młot’, ang. hammer ‘młot’, niem. Hammer, por. niżej i nt. nieregularności;
*orbъ ‘robotnik, niewolnik, rab’, *orbota ‘robota’ – germ. *arbaidja- ‘trud, obciążenie, praca’, niem. Arbeit; w innych jęz. znaczenie ‘sierota’;
*vabiti ‘wabić, kusić, nęcić’ – germ. *wōp-, goc. wōpjan ‘wołać’, sgn wuofan ‘narzekać’, ang. weep ‘płakać, lamentować’.

Jak widać, leksykalnych odpowiedniości słowiańsko-germańskich nie jest szczególnie dużo, a i tak większość z nich jest wątpliwa z takich czy innych powodów. Część to nie wspólne innowacje leksykalne, a wynik dawnych równoległych zapożyczeń (np. z języka italskich Wenetów, zob. niżej). Zbieżności tych nie należy mieszać z nowszymi zapożyczeniami, omówionymi w innym artykule.

Germańsko-bałtosłowiańskie zbieżności gramatyczne

Między językami germański, bałtyjskimi i słowiańskimi (określane łącznie jako północnoindoeuropejskie) można też znaleźć zbieżności gramatyczne, pochodzące najprawdopodobniej z czasów, gdy PIE dialekty, z których rozwinęły się te 3 grupy językowe, sąsiadowały ze sobą.

Brak odróżnienia IE *a od *o (podczas gdy *ā i *ō były pierwotnie rozróżniane, co zasadniczo zachował litewski), przy tym zamiana IE *ə w *a (zmieszanie z pierwotnymi *a i *o) w sylabie początkowej i całkowita redukcja tego dźwięku w sylabach dalszych, np. PIE *dhug(h)əter- > goc. daúhtar, litew. duktė̃, scs. dъšti wobec gr. thygátēr, skr. duhitár-.
Sonanty rozwijają się tak samo przed spółgłoską i przed samogłoską (co możliwe po zaniku laryngalnej). Rozwój jest niezależny od obecności laryngalnej, przy czym w BS pozostają różnice intonacyjne.
Najbardziej znaną cechą jest występowanie spółgłoski -m- w końcówkach deklinacyjnych tam, gdzie inne języki wykazują -bh-, np. dat.pl. goc. nahtim, litew. naktìms, scs. noštьmъ, pol. nocom, por. łac. noctibus, skr. naktibhyaḥ, gr. instrumentalne -phi. Ślady końcówek z -bh- zachowane są tylko w zaimkach (por. pol. ciebie, tobie).
W grupie -rn- przed spółgłoską drugi element ma funkcję sylabiczną, np. goc. drunkum ‘piliśmy’ (< PIE *dhrng-), litew. krintù ‘zginam’, scs. kręnǫti (w pol. tylko kręcić; < PIE *krnt-), por. skr. kr̥ntáti.
Dawna partykuła *ḱi funkcjonuje jako zaimek wskazujący, por. goc. himma daga ‘dziś’, litew. šìs, scs. sь, pol. do siego roku, dziś, latoś.
Przymiotniki tworzy charakterystyczny przyrostek *-isko-, np. goc. gudisk, litew. diẽviškas, scs. božьskъ ‘boski’.
Pełne dziesiątki nie są wyrażane starymi liczebnikami IE (może z wyjątkiem ros. девяносто), lecz przy pomocy nowych formacji w rodzaju goc. þreis tigjus ‘30’, litew. trýs dẽšimtys, scs. trije desęte, tri desęti, pol. trzydzieści, por. łac. trīgintā.
We wszystkich 3 grupach istnieje wspólny liczebnik dla wyrażenia ‘1000’, który można rekonstruować jako *tūtḱmti-: goc. þūshundī, litew. tū́kstantis, scs. tysǫšti.
W grupie germańskiej i bałtyjskiej podobnie tworzone są liczebniki ‘11’ i ‘12’, zob. wyżej;
Ponadto w grupie germ. i słow. istnieją pary czasowników nieprzechodnich na -ne- i przechodnich na -ei-, np. goc. usgeisnan : usgaisjan ‘przestraszyć się : przestraszyć’, scs. užasnǫti sę : užasiti.

Bałtosłowiańskie zbieżności gramatyczne

Szczególnie wiele innowacji fonetycznych i gramatycznych łączy języki bałtyjskie i słowiańskie, i fakt ten ostatecznie rozstrzyga o ich łączności genetycznej. Zwolennicy przeciwstawnego poglądu (jak A. Bańkowski, H. E. Mayer) fakty te ignorują (najczęściej nawet nie wzmiankując ich w swoich pracach) z niewiadomych powodów.

Wszystkie spółgłoski uległy palatalizacji przez następujące *j. Pierwotny dyftong *eu rozwinął się wcześniej w *jau, a powstałe w ten sposób *j również uczestniczyło w palatalizacji.
Dawne PIE sonanty uległy rozszczepieniu na *im|*um, *in|*un, *il|*ul, *ir|*ur. Zakłada się, że postacie z *u występowały pierwotnie tylko po tylnojęzykowych, co jednak zatarła analogia. Istnieje też możliwość, że w języku prabałtosłowiańskim ani w dialektach PIE, z których się rozwinął, nigdy nie doszło do powstania sonantów, a powstałe pary są wynikiem redukcji nieakcentowanych protoindoeuropejskich grup *em|*om itd. Warto zwrócić przy tym uwagę, że zredukowane PIE *e, *o (zmieszane z *a) dają w prabałtosłowiańskim *i, *u, w wyniku czego rozwijają się alternacje *e : *i oraz *a : *u, nieznane w innych językach IE. Por. np. PS *žerti : *žьrǫ (choć w litew. gérti : geriù z inną budową czasu teraźniejszego, por. jednak gìrtas ‘pijany’).
Dawne (rzadkie) połączenia *i, *u + *m, *n, *l, *r pierwotnie zachowały w BS odrębność, przy czym *in, *un wykazywały wcześnie tendencję do rozwoju w długie *ī, *ū, por. polskie ryś < *lūši- wobec gr. lynks, PIE *lu-n-ḱ- (*luḱ-n- ?).
PIE połączeniom sonant + laryngalna odpowiadają połączenia *īm|*ūm, *īn|*ūn, *īl|*ūl, *īr|*ūr (dawna długość zachowana jest do dziś w postaci intonacji akutowej w litewskim czy serbsko-chorwackim).
Z PIE połączeń samogłoska + m, n, l, r, j, w + laryngalna powstały długie dyftongi (*ēm, *ām itd.), a śladem dawnej długości jest odpowiednia intonacja zachowana w pewnych językach do dziś. Inne języki IE zatraciły tego rodzaju różnice intonacyjne.
Akcent cofał się z samogłoski krótkiej na poprzedzającą grupę samogłoska (dwugłoska) + laryngalna, powodując jej intonację akutową, np. s-ch. zȅt ‘zięć’, litew. žéntas wobec gr. gambrós (nie jest jasne, czy w IE rdzeń miał tu rzeczywiście postać *ǵenH-, a forma grecka jest wynikiem zaniku laryngalnej przed płynną, czy też wyraz uległ w BS wpływowi rdzenia *ǵenH₃- ‘znać’), litew. kárvė ‘krowa’, ros. koróva wobec gr. kera(w)ós ‘rogaty’ (IE kentum *kerHwó-). Przy braku laryngalnej intonacja pozostawała cyrkumfleksowa, nie było też przesunięcia miejsca akcentu, np. ros. zub, zúba ‘ząb’, s-ch. zȗb, zȗba wobec gr. gómphos ‘sworzeń’, skr. jámbha- ‘ząb’.
Dawne PIE preglottalizowane dźwięczne *b (o ile istniało), *d, *ǵ, *g (i zmieszane z nim *gʷ) rozwinęły się w grupy z laryngalną *Hb, *Hd, *Hǵ, *Hg, czego efektem było wzdłużenie poprzedzającej samogłoski i jej akutowa intonacja (reguła Wintera). W wyniku tej zmiany IE rdzenie *ed- ‘jeść’, *sed- ‘siedzieć’ mają w bałtosł. postać *ēd-, *sēd-. Wzdłużenie wynikające z omawianej reguły wykazuje także zaimek 1 osoby, scs. azъ < *ězu wobec łac. ego, gr. egō itd. W czasownikowym rdzeniu *bēg- (pol. biegać) doszło prawdopodobnie do redukcji dyftongu: PIE *bheug- > *bheuHg- > *bēg-.
Morfologicznemu wzdłużeniu ulegały liczne formacje, m.in. iterativa z przyrostkiem *-āje, w tym także formacje zawierające stopień redukcji, skąd alternacje *i : *ī, *u : ū, np. *suptei : *sūpātei, litew. sū́poti ‘potrząsać’, pol. sypać, a nawet całe łańcuchy alternacji *e : *i (stopień redukcji, p. wyżej) : *ī (wzdłużony stopień redukcji), dobrze zachowane w scs. Wzdłużeniu ulegał też stopień zerowy w formacjach typu *wīdētei (litew. pavydė́ti ‘zazdrościć’, pol. widzieć), *dūsētei (litew. dūsė́ti, pol. dyszeć), *kūpētei (litew. kūpė́ti, pol. kipieć). Niejasne (może spowodowane analogią) jest wzdłużenie w rdzeniu *sēk- ‘siec, ciąć’.
Zastąpienie dawnego gen.sg. tematów na -a- (IE -o-) przez ablativus. Dawny dopełniacz jest jednak zachowany w pruskim (końcówka -as), który w ogóle wykazuje nieco mniej podobieństw do słowiańskiego (za to szereg dodatkowych zbieżności z germańskim).
Wytworzyły się abstrakta odwerbalne z przyrostkiem *-ima-, np. litew. piešìmas ‘rysowanie’, scs. pisьmo ‘pisanie’.
Innym BS przyrostkiem abstraktów jest *-ībā (PS *-ibā), np. litew. ganýba ‘wypas’, PS *gonьba ‘polowanie, pogoń’.
Nazwy działacza z przyrostkami *-āja-, *-ēja-, np. litew. artójas ‘rolnik’, scs. ratajь, litew. siuvė́jas ‘szewc’, PS *šьvějь (zachowane w staroruskim). W greckim formacji tej odpowiadają rzeczowniki na -ētēs, w rodzaju poiētḗs.
Nazwy działacza z przyrostkiem *-ika-, np. litew. siuvìkas ‘szewc’, PS *šьvьcь.
Nazwy zdrobniałe z przyrostkiem *-ītija- (PS *-ītja-), np. litew. sūnýtis ‘synek’, scs. otročištь ‘chłopczyk’, pol. dziedzic, księżyc.
Toponimy tworzone przyrostkami *-iska-, *-iskija-, por. litew. Kùpiškis ‘miejsce nad rzeką o nazwie Kupà’, strus. Polotьskъ (Połock) od rzeki Polota, por. też polskie -isko, dawne -iszcze (*-īska-, *-īskja-).
Złożona odmiana przymiotnika określonego z zaimkiem *ja (IE *jo-) jako postpozycją, np. litew. geràs-is, scs. dobrъ-jь.
Przyrostek *-ininka- (skąd *-inīka-, ale w liter. litew. -ininkas, łot. -ieks), np. litew. dial. arklinỹkas ‘stajenny’, scs. dlъžьnikъ ‘dłużnik’.
Stopień wyższy z sufiksem *-ējas- : *-ējās-, np. litew. superlativus geriáus, scs. starějь, ż. starějьši (z uogólnieniem stopnia redukcji).
Liczebnik ‘9’ ma nagłosowe d- w miejscu IE n- (wpływ ‘10’?): PS *devętь, litew. devynì; pruski zachował formę newīnts.
Formy przypadków zależnych zaimka 1. osoby oparte na *men- ~ *man-, np. gen. litew. manę̃s, scs. mene.
Zastąpienie zaimka wskazującego IE *so, *sā przez *tas, *tā: litew. tàs, tà, scs. tъ, ta.
Czasowniki na *-auje- : *-awā- w miejsce IE formacji atematycznych z przyrostkiem *-u-, np. litew. keliáuja ‘podróżuje’ : keliãvo ‘podróżował’, psłow. *kupujetь ‘kupuje’ : *kupova ‘kupował’.
Nowy czas przeszły (praeteritum) z przyrostkami *-ā, *-ē, dobrze zachowany w bałtyjskim (gdzie wyparł całkiem dawny aoryst sygmatyczny) i częściowo także w słowiańskim, np. litew. pir̃ko ‘kupował’ : per̃ka ‘kupuje’, scs. pьsa, aoryst ‘pisał’ : pišetъ ‘pisze’; litew. vẽdė ‘wiódł’, scs. imperfekt veděaxъ (formacja złożona, w pierwszym członie dawne praeteritum *vedě).
Przypadki zależne imiesłowów tworzone z przyrostkiem *-ja-, np. gen.sg. litew. nẽšančio, scs. nesǫšta ‘niosącego’, litew. nẽšusio, scs. nesъša ‘tego, który niósł’.
Niezwykła postać czasownika ‘dać’, opartego na PIE *didoH- : *didə-, który w BS odmienia się, przybierając w czasie teraźniejszym formy *dōdmi, *dōdsi, *dōsti, *dōdme itd., por. stlitew. duosti, scs. dastъ ‘daje, da’.

Argumenty przeciwników pokrewieństwa bałtosłowiańskiego

Przeciwnicy pokrewieństwa bałtosłowiańskiego przemilczają wymienione podobieństwa i powołują się na takie fakty językowe jak:

różnica IE *ā : *ō zanikła w słowiańskim, ale jest zachowana w bałtyjskim (różnica trywialna wynikająca ze zlania się tych samogłosek w słowiańskim już w okresie samodzielnego rozwoju; paralelna zmiana nastąpiła też w języku pruskim wśród języków bałtyjskich);
IE *s w pewnych warunkach (wedle najczęściej podawanej reguły, po *r, *u, *k, *i) rozwija się w x w słowiańskim, podczas gdy w š w bałtyjskim (powoływanie się na tego rodzaju argument powinno być poczytane jako dowód braku wiedzy lingwistycznej – przecież w procesie zmiany szczelinowej zębowej s w welarną x dźwięk typu š musiał występować na pewnym przejściowym etapie, a zatem stan bałtyjski jest po prostu starszy od słowiańskiego; na zahamowanie zmiany w bałtyjskim na pewnym etapie wskazuje też przypuszczalne cofnięcie š > s w wielu pozycjach – faktycznie, zmiana *s > š w bałtyjskim jest w miarę konsekwentna jedynie po *r);
zachowanie IE grupy *sr w bałtyjskim, podczas gdy przechodzi ona w str w słowiańskim (wyjaśnienie jest analogiczne jak w pkt. a);
występuje różnica w rozwoju IE *ks-, które w bałtyjskim daje sk-, natomiast w słowiańskim x- lub sk- (ale przecież rozwój słowiański jest przynajmniej częściowo zbieżny z bałtyjskim);
w słowiańskim obowiązuje „prawo otwartej sylaby”, nieznane w bałtyjskim (gdyby autorzy tego „odkrycia” choćby pobieżnie przejrzeli literaturę podręcznikową dotyczącą tego tematu, dowiedzieliby się zapewne, że omawiana reguła fonetyczna działała bardzo późno, u końca okresu jedności słowiańskiej, a więc jest późną słowiańską innowacją i nie może być dowodem na brak pokrewieństwa bałtosłowiańskiego);
słowiański podlegał trzem palatalizacjom, które nie są znane w bałtyjskim (kolejna słowiańska innowacja, która nie może być brana pod uwagę jako dowód braku pokrewieństwa);
w słowiańskim znajdujemy sufiks *-teli-, którego brak w bałtyjskim; poza PS znany jest w hetyckim (brak jakiegoś sufiksu w jednej grupie przy obecności w innej grupie nie może być dowodem braku ich pokrewieństwa, bo przecież nie wszystkie elementy językowe przechowują się we wszystkich językach potomnych);
podobnie jak hetycki, ale w przeciwieństwie do bałtyjskiego, słowiański używa sufiksu -es- do tworzenia nazw części ciała: *uxo, *oko, *tělo (~ *telo), D *ušese, *očese, *tělese (formy takie zdają się być pozostałością tworów ogólnoindoeuropejskich, są jednak w zaniku i ich ślady spotykamy tylko w pewnych słowiańskich dialektach, np. polski zna co prawda przymiotnik cielesny, który dowodzi istnienia dawnego dopełniacza *tělese, ale nie przechował żadnych śladów oczekiwanych postaci **uszosa, **oczosa (jak niebiosa); w jęz. bałt. mogły więc zaniknąć całkowicie);
liczebniki słowiańskie tworzone są nieznanym w bałtyjskim sufiksem -ti-: pętь, šestь, devętь, desętь (kolejna słowiańska innowacja, polegająca na użyciu dawnych rzeczowników odliczebnikowych o znaczeniu ‘piątka’, ‘szóstka’ itd. w znaczeniu zwykłych liczebników; jej nieobecność w bałtyjskim dowodzi tylko tego, że innowacja ta pojawiła się już po zerwaniu jedności bałtosłowiańskiej);
bałtyjski ma sufiks IE *-mo- w liczebnikach porządkowych, podczas gdy słowiański ma *-wo-, np. litew. pìrmas = scs. prьvъ ‘pierwszy’ (argument ten jest po prostu nieprawdziwy i świadczy o braku rzetelności krytyków pokrewieństwa bałtosłowiańskiego, przecież siódmy, ósmy mają właśnie IE *-mo-!);
liczebniki ‘11’, ‘12’ w bałtyjskim odpowiadają formacjom germańskim, ale nie słowiańskim (istotnie, jest to jedna z szeregu bałtyjsko-germańskich zbieżności językowych, której jednak można przeciwstawić cały szereg zbieżności słowiańsko-germańskich);
zachowanie w pruskim i starolitewskim IE końcówki 1 sg. *-mai (brak śladów tej końcówki w słowiańskim nie dowodzi dokładnie niczego, jak każdy argument ex nihilo; to samo wyjaśnienie można zresztą zastosować do punktu poprzedniego i do uwagi na temat sufiksu *-teli-);
zarówno w bałtyjskim, jak i w germańskim odmiana przymiotników różni się od odmiany rzeczowników i zawiera końcówki zbieżne z deklinacją zaimków (po raz kolejny należy przypomnieć, że istnieją też podobne zbieżności germańsko-słowiańskie; cecha ta mogła rozwinąć się niezależnie w obu grupach, gdyż końcówki zaimkowe są dość powszechnie przenoszone do deklinacji przymiotników, a nawet rzeczowników);
do tworzenia imiesłowów przeszłych słowiański używa sufiksu -l-, nieznanego w bałtyjskim (kolejny argument ex nihilo);
końcówka 1 sg. czasowników tematycznych kontynuuje IE *-ō, podczas gdy w słowiańskim mamy końcówkę -ǫ < *-om (w słowiańskim mamy do czynienia z innowacją powstałą po oddzieleniu od bałtyjskiego);
czasowniki bałtyjskie posiadają infiksy -n- i -st-, których nie ma w słowiańskim (po raz kolejny mamy do czynienia z nierzetelnością lub niewiedzą krytyków jedności bałtosłowiańskiej, przecież infiks -n- występuje w słowiańskim, np. scs. sędǫ : sěsti ‘siąść’, natomiast -st- nie jest infiksem, ale sufiksem, który jest najwyraźniej innowacją bałtyjską rozwiniętą po oddzieleniu się słowiańskiego);
bałtyjski nie odróżnia 3 sg. od 3 pl., podczas gdy słowiański odróżnienie to zachował (kolejna innowacja bałtyjska, której obecność nie przeczy pokrewieństwu bałtosłowiańskiemu, a jedynie dowodzi okresu wspólnego rozwoju języków bałtyjskich);
w bałtyjskim nie ma śladów aorystu sygmatycznego, obecnego w słowiańskim (argument ex nihilo, warto go zestawić ze wspólnymi bałtosłowiańskimi innowacjami w tworzeniu czasu przeszłego, omówionymi powyżej, z których w jasny sposób wynika, że innowacje te wyparły stare czasy przeszłe całkowicie w bałtyjskim, a częściowo w słowiańskim, który w tym punkcie okazał się po prostu bardziej zachowawczy);
bałtyjski posiada przymiotniki z sufiksem -inga-, których śladów brak w słowiańskim (istnienie innowacji w jednej grupie przy ich braku w innej grupie nie dowodzi jeszcze braku pokrewieństwa, poza tym jak się wydaje, na ślady tego sufiksu można jednak w słowiańskim natrafić, choć niekoniecznie w tworach o znaczeniu przymiotników);
w bałtyjskim obecny jest sufiks deminutywny -l-, który w tej funkcji w słowiańskim jakoby nie występuje (kolejny argument ex nihilo, w dodatku nieprawdziwy: ojczulek, matula, czarnula, krasula).

Jak widać z powyższej analizy i dołączonych uwag, nie ma ani jednego dowodu braku pokrewieństwa bałtosłowiańskiego, gdyż lista rozbieżności nie jest jeszcze żadnym dowodem. Niektórzy nie mogą jakoś zrozumieć prostej prawdy, że brak jakiejś cechy o niczym nie świadczy i dlatego generalnie trudniej jest dowieść braku pokrewieństwa niż jego istnienia. Gdyby posługiwać się tą metodą, łatwo można by „dowieść”, że np. polski i rosyjski nie są ze sobą spokrewnione, bo np. w polskim dawne ŕ przeszło w rz, a w rosyjskim nie (tak samo w słowiańskim miały miejsce rozmaite palatalizacje, a bałtyjskim nie).

Dowodem braku bezpośredniego pokrewieństwa języków bałtyjskich i słowiańskich byłoby istnienie języków siostrzanych, tj. najbliższych bałtyckiemu i słowiańskiemu. Należałoby wówczas przytoczyć listę wspólnych innowacji bardziej licznych lub bardziej istotnych niż te, które podaje się dla uzasadnienia pokrewieństwa bałtosłowiańskiego. Co prawda niektórzy przeciwnicy pokrewieństwa bałtosłowiańskiego próbują wskazać Traków jako grupę siostrzaną Bałtów, a Albańczyków jako grupę siostrzaną Słowian, jednak odpowiedniej listy argumentów nie są w stanie przedstawić.

Gdyby nie istniało bliskie pokrewieństwo Bałtów ze Słowianami, nie istniałyby także liczne wspólne innowacje (cechy wspólne dla obu tych grup językowych, tak leksykalne, jak i gramatyczne, niewystępujące ani w prajęzyku, ani w innych językach IE), omówione powyżej. Przeciwnicy pokrewieństwa bałtosłowiańskiego najczęściej do innowacji tych w ogóle się nie odnoszą, co jest koronnym dowodem ich nierzetelności i nienaukowości ich wywodów. Nie jest bowiem sztuką zgromadzić choćby setki argumentów dla poparcia własnej tezy – sztuką jest objaśnienie faktów, które tezy tej nie popierają, w taki sposób, jak powyżej uczyniono z argumentami przeciwników pokrewieństwa bałtosłowiańskiego. A takich objaśnień właśnie tym przeciwnikom brakuje.

Na koniec nie bez znaczenia jest fakt, że tezie o braku pokrewieństwa bałtosłowiańskiego nader często towarzyszą elementy polityczne i nacjonalistyczne, na które w nauce nie ma miejsca (z tego samego powodu z dużym dystansem należy na samym wstępie podejść do tak zwanej hipotezy autochtonicznej pochodzenia Słowian, omówionej i skrytykowanej w innym artykule). Można od biedy zrozumieć urazy Litwinów do Słowian, a zwłaszcza Polaków, wynikające ze złożonej historii obu narodów, nie można jednak zrozumieć prób nadawania naukowego charakteru nacjonalistycznym mitom czyniącym ze Słowian potomków niewolników zdobytych przez Bałto-Traków na przodkach Albańczyków zamieszkujących niegdyś Karpaty (zob. np. tutaj i tutaj) i sławiącym Bałtów jako prawowitych spadkobierców indoeuropejskich bohaterów, zagrażających innym ludom, które zmuszone były błagać o ochronę Imperium Rzymskie.

Słownictwo bałtosłowiańsko-indoirańskie

Łatwo znaleźć odpowiedniości bałtosłowiańsko-indoirańskie, które prawdopodobnie są liczniejsze nawet niż bałtosłowiańsko-germańskie, choć gorzej poznane. Mamy tu więc:

1) izoglosy bałtosłowiańsko-indoirańskie (pośrednio popierające tezę o pokrewieństwie BS); niektóre mają nawiązania w innych językach IE:

*a – litew. õ – skr. āt ‘potem, i, tak’, aw. āat;
*avě ‘na jawie; jawnie, jasno, otwarcie’ – litew. ovyje ‘na jawie’ – skr. āvíṣ ‘otwarcie, jawnie’, aw. āviš;
*azьno ‘kozia skóra’ – litew. ožìnis ‘kozi, koźli’ – skr. ajína n. ‘skóra’;
*ba – litew. ba ‘oczywiście’ – aw. bā partykuła wzmacniająca;
*bez (przyimek) – łot. bez, litew. bè – skr. bahis ‘na zewnątrz’;
*čadъ, *kadъ ‘dym, czad’, *kaditi – prus. accodis ‘wędzarnia’ – skr. kadru- ‘brązowy’;
*čarъ, *čara ‘magia, gusła, czary’ – litew. kẽras ‘czary’ – aw. čārā- ‘środek (pomocniczy)’ (od kar- ‘robić’; brak w ind., formy słow. i irań. są identyczne, podczas gdy bałt. różni się iloczasem);
*čisti, *čьtǫ ‘czytać, poważać’, *čitati, *ščitati ‘liczyć’, ukr. citátysja ‘nudzić, męczyć’ – litew. skaitýti ‘liczyć, czytać’ – skr. cétati ‘myśli, poznaje, rozumie’, aw. čikiθā̊ ‘przemyślany, rozważony’;
*čьrnъ ‘czarny’ – prus. kirsnan – skr. kr̥ṣṇá-;
*desnъ ‘prawy’ – lit. dẽšinas – skr. dakṣina-, aw. dašina-;
*griva ‘grzywa’ – łot. griva ‘ujście rzeki’ – skr. grīvā́- ‘kark, szyja’, aw. grīvā- ‘kark’;
*klěsnǫti ‘zacisnąć (kleszczami)’ – litew. klìšė ‘kleszcze raka’ – skr. klíśṇā́ti- ‘dokucza, męczy’, klḗśa- ‘ból, dolegliwość’;
*kortь, *kortъ ‘raz, -kroć’ – litew. kar̃tas ‘raz’, dù kartùs ‘dwa razy, dwakroć’, kártis ‘szereg’ – skr. sakr̥t ‘jeden raz’, kr̥tvas ‘t.s.’;
*kupa ‘kupa, sterta’ (w łużyckich ‘wzgórze’) – litew. kaũpas ‘kupa’, kúopa ‘grupa ludzi’ (*kōp- < *kōup- < *kouHp- z zanikiem -u-) – stpers. kaufa- ‘grzbiet górski’ (IE *koupH-; brak w ind., uderza zbieżność znaczeń irań. i słow.; por. też ang. heap ‘kupa, stos’, niem. Haufe < *koub-);
*kyša ‘kiszka’ – litew. kūšỹs, łot. kũsis, kũsa ‘kobiece włosy łonowe’, litew. kiaũšis ‘jądro’ (anat.), káušas ‘czerpak’ – skr. kukṣí- ‘brzuch, łono, wklęsłość’, kóśa- ‘zbiornik, skarbiec, pochwa’;
*kъrnъ ‘okaleczony’ (ros. kórnyj ‘niski’) – łot. dial. kuorns ‘głuchy’, litew. kur̃čias, kurlas – skr. kīrṇá- ‘skaleczony’, karṇá- ‘z obciętym uchem’, aw. karəna- ‘głuchy’, oset. kur-æf-cæg ‘mający krótką szyję’;
*mě́sto ‘miejsce’ (akut), *město ‘miasto’ (cyrkumfleks, por. cz. místo ‘miejsce’ : město ‘miasto’) – litew. maĩstas ‘żywność’ (ale *mintō ‘mieszkam’) – aw. maēθana- ‘mieszkanie, dom bogów i ludzi’ (brak w ind.);
*mosъ-, *moso- być może widoczne w ros. mosólit′ ‘dokuczać, usilnie prosić’, głuż. mosćić so, mosćeć so ‘roić się’ (*mosъtъ ‘rój’) – litew. mašóju, -ti ‘spłodzić dziecko’, mãšalas ‘komar’, mãkatas ‘meszka’ (z rozwojem kentumowym), łot. masalas ‘giez’ – skr. maśáka- ‘bolimuszka, komar’, mákṣ-, mákṣā, makṣikā ‘mucha, pszczoła’, aw. maxśī ‘mucha, komar’ (zob. także o innych nazwach muchy);
*nikъ(to), *ničь(to) ‘nikt, nic’ (formy bez -to w strus. i słwń.) – litew. niẽkas ‘nikt, nic’ – aw. naēčiš ‘żaden’, naēčit ‘nic’ (brak w ind.);
*otъlěkъ ‘pozostałość, reszta’ (w scs.) – litew. ãtlaikas ‘t.s.’ – skr. atirḗka- ‘resztki, szczątki’ (dokładny odpowiednik; rdzeń PIE *loikʷ-);
*pazduxa ‘pacha’ (słwń. pȃzduxa, poza tym *pazuxa) – wsch.łot. pazuse – skr. dṓṣ-, dōṣṇá- ‘przedramię, dolna część przedniej kończyny zwierzęcia’, aw. daoš- ‘ramię, bark’ (w BS *pōs ‘przy’);
*paža ‘ramię’ (cz. paže), *paxa, *paxy ‘pachwina’ – łot. paksis ‘róg domu’ – skr. pákṣa- ‘ramię, skrzydło’, pakṣas- ‘bok, bark, połowa’, pājasya- ‘pachwina’ (łac. pectus ‘pierś’ jest nieco bardziej odległe semantycznie i morfologicznie);
*pьrsь ‘pierś’ – litew. dial. pìršys (pl.) ‘przednia część końskiej piersi’ – skr. párśu- ‘żebro; wygięty nóż’, aw. parəsu- ‘żebro’, pərəsu- ‘bok, żebro’, oset. fars ‘strona, okolica’;
*ritь ‘rzyć, tyłek’ (ale także strus. ‘kopyto’) – litew. ríetas ‘udo, lędźwie, szynka’ – pers. rit ‘tyłek’ (bez ind., ale jest w orm. eri, por. niżej);
*sirъ ‘sierota’ – litew. šeirỹs ‘wdowiec’, šeirė̃ ‘wdowa’ – aw. saē ‘sierota’ (bez ind.; IE *orbho- przyjęło w słow. znaczenie ‘niewolnik’);
*sivъ ‘siwy’ – litew. šývas ‘biały, siwy (o maści konia)’ – skr. śyāvá- ‘ciemny, ciemnobrązowy’, aw. syāva- ‘czarny’;
*sórka, *svórka ‘sroka’ (ros. soróka, scs. svraka, serb. svrȁka) – litew. šárka, prus. sarke – skr. śārikā ‘sroka indyjska’ (por. też nazwy innych ptaków w innych językach satəm: orm. sareak ‘szpak’, alb. sorrë ‘wrona’ < *ḱwērnā);
*svętъ ‘święty’ – litew. šveñtas ‘t.s.’ – aw. spənta- ‘t.s.’ (bez ind., IE *ḱwen-, por. germ. *xunsla- ‘ofiara’, np. w gockim hunsl-);
*sъčetь ‘szczecina; szczotka; szczeć’ – litew. šùkos (pl.) ‘grzebień’, łot. suka ‘szczotka, zgrzebło, czesak’ – skr. śūka- ‘żądło, ość kłosa’, aw. sūkā- ‘igła’;
*tъščь ‘czczy, pusty, błahy, daremny’, scs. sъtъsnǫti ‘zirytować się’, cz. stesknouti se ‘poczuć smutek’, stesknouti si ‘skarżyć się’ – litew. tùščias ‘pusty’, łot. tukš ‘wolny, pusty, czczy’ – skr. tucchá-, tucchyá- ‘pusty’, aw. tusən ‘tracą równowagę’, baluczi tusag ‘zgubić się’;
*větъ ‘rada’, *větje ‘zjazd, wiec’ – lit. dial. vaitenù ‘osądzam’, prus. waitiāt ‘mówić’ – aw. vaēθ- ‘sądowy’, vaēθā- ‘wyrok’ (bez ind.);
*xudъ ‘chudy, biedny, mizerny’ – litew. skaudùs ‘kruchy; bolesny; rzęsisty; skory’ – skr. kṣudrá- ‘drobny, niski’, kṣódati ‘kruszy, ubija, rozciera, druzgocze’; możliwe też zestawienie z skr. kṣodhuka- ‘głodny’, kṣudhyati ‘głoduje’;
*zъlъ ‘zły’ – litew. atžū́las, atžūlùs ‘szorstki, grubiański, chamski’, įžū́las ‘natrętny, bezczelny’ – oset. æwzær ‘zły’, zūl ‘krzywy’, aw. zūrah ‘niesprawiedliwość’, skr. hvalati ‘potyka się, zatacza się’; tylko w słow. i irań. znaczenie ‘zły’, może wynik zapożyczenia semantycznego;
*žьrti (*žьrǫ) ‘składać ofiarę’ (stąd żertwa) – prus. girtwei ‘wychwalać’, litew. gìrti, giriù ‘chwalić, sławić’ – oset. arğawun ‘odprawiać nabożeństwo’, aw. gar- ‘pochwała’, aibigərənte ‘chwali’, skr. gr̥ṇāti, gr̥ṇíte ‘śpiewa, sławi’ (w słow. i częściowo irań. znaczenie religijne).

2) izoglosy wyłącznie słowiańsko-indoirańskie (bez bałtyjskich):

*baviti ‘bawić’, pierwotnie ‘powodować trwanie’ – skr. bhāvayati ‘stwarza, ożywia’;
*bogъ ‘bóg’ – awestyjskie baɣa, staroperskie baga ‘pan, bóg’; wyraz ten jest również epitetem pomniejszych bóstw w skr. – bhaga-; w indoirań. znaczy też ‘udział, dola, bogactwo’; wyraz ten może być zapożyczony;
*bolgъ ‘błogi, przyjemny, miły’ (ros. bólogo, scs. blažiti ‘błogosławić’, pol. błagać, stpol. błogać, zmieszane z błahy) – aw. bərəg- ‘rytuał religijny; hołdować, witać’, skr. Bŕ̥has-páti ‘pan modlitwy i pobożności’; łączenie tego wyrazu z PIE *bhelg- ‘świecić, jaśnieć’ (skr. bhárgas- ‘promieniująca jasność’, łot. bal̃gans ‘białawy’) jest niesłuszne, gdyż wówczas w słow. mielibyśmy intonację akutową (reguła Wintera);
*briti, *brьjǫ ‘przycinać, golić’ (por. brzytwa) – aw. pairibrīnənti ‘obcinają naokoło’, skr. brīṇánti ‘okaleczają’ (por. też trac. brilṓn ‘golibroda’);
*burьnъ ‘burzliwy, burzowy’ (ros. burnyj) – skr. bhū́rṇiḥ ‘wściekły, gniewny’ (nadto orm. buṙn ‘burzliwy, gwałtowny’ – w innych językach IE również istnieją podobne wyrazy, ale nigdzie poza tym nie ma formy i znaczenia takich jak w porównywanych grupach);
*čajiti sę ‘czaić się’ – skr. cāyati ‘zauważa, spostrzega, troszczy się’;
*čьstь ‘cześć, szacunek’ – skr. cítti- ‘myślenie, zrozumienie’, aw. čisti- ‘t.s.’ (derywat od *čisti, por. wyżej);
*divъ ‘zły duch, demon’, divъjь ‘dziki’ (por. pol. dziwożona) – aw. daēva, stpers. daiva- ‘demon’; pokrewne wyrazy w bałtyjskim, indyjskim i w innych językach IE mają znaczenie ‘bóg’ (np. litew. diẽvas); wyraz ten może być zapożyczony;
*dьržěti ‘trzymać, dzierżyć’ – aw. dražaite ‘trzyma, ma przy sobie’ (w innych językach znacznie jest inne, zob. niżej);
*gajati ‘krzyczeć, krakać’ (w strus.) – skr. gā́yati, gā́ti ‘śpiewa’ (por. reduplikowane toch. A kāk ‘krzyczał’);
*gatati ‘przepowiadać, wróżyć’, stpol. gatać ‘rozmawiać, rozważać’, por. gadać – skr. gā́thā- ‘pieśń, werset’, aw. gāθā ‘pieśń religijna’ (derywat od poprzedniego; w irań. i słow. związek z magią); wyraz ten może być zapożyczony;
*gojь ‘pokój, pomyślność’ – aw. gaya- ‘życie, żywot’, w skr. znaczenie nieco inne: gáya- ‘domostwo, gospodarstwo’, poza tym nieznane;
*goldъ ‘głód’ – skr. gárdha- ‘chciwość’, aw. gərəða- ‘chciwy’ (por. też skr. gr̥dhra-, aw. gərəða- ‘śpieszny’); por. niżej *žьlděti;
*jędrъ ‘silny, jędrny’ (oraz *jędro ‘pestka, jądro’) – aw. indra- ‘Indra’, skr. índra- ‘silny; Indra’, indriyá- ‘moc; potencja’; wyraz ten znany też w toponimii bałt. (Indus, Indura, Indra, Indrajà, Indrica) oraz w gr. hadrós ‘bujny, dojrzały, silny, krępy’ < IE *jn̥dro-;
*kajati ‘powodować, że ktoś się kaja, karać, obwiniać’ – aw. kāy- ‘odpłacać, pokutować, pomścić, karać’ (podobna forma i znaczenie);
*kotъ, *kotьcь ‘kojec, drewniane pomieszczenie dla zwierząt’ – aw. kata- ‘jama, piwnica’, npers. kad ‘dom’ (może pożyczka z irań.);
*kъn ‘ku’ – skr. i aw. kam, podobnie jak w słow. łączące się z dat.;
*Mara ‘demon śmierci’ (por. też pol. Marzanna, cz. Mařena) – skr. māra- ‘śmierć, zaraza; diabeł, zły’ (od rdzenia *mor- z wzdłużeniem);
*nebo, gen. *nebese ‘niebo, przestrzeń powietrzna, miejsce przebywania bogów’ – aw. nabah- ‘t.s.’, (także het. nepiš ‘t.s.’); poza tym w IE wszędzie występuje znaczenie ‘chmura’ lub ‘mgła’; wyraz ten może być zapożyczony;
*niščь ‘biedny’ (stpol. niszczotny) – skr. níṣtya- ‘obcy’;
*nьznǫti i *nizati, *nižǫ ‘przebijać, przekłuwać’ (tu być może też *nožь ‘nóż’) – skr. níkṣati ‘przedziurawia’, aw. naēza- ‘ostrze’;
*obačiti ‘zobaczyć’ (pol. baczyć wtórne z fałszywego podziału ob-aczyć) – aw. aiwyāxšaya- (*abi-ākšaya-), derywat od oko;
*ovъ ‘ów, ten’ (w polskim zachowane pierwotne znaczenie oddalenia) – skr., aw., stpers. ava- ‘tamten, ów’;
*patriti ‘patrzyć’ – aw. pāθrāy ‘chronić, bronić’; wyraz ten może być zapożyczony;
*pěsъkъ ‘piasek’ – skr. pāṁsú-, pāṁsuká- ‘kurz, piasek’, aw. pąsnu- ‘t.s.’;
*pisati,*pišǫ ‘pisać’ – sper. nipištaniy ‘t.s.’; takie znaczenie tylko w słow., irań. i toch., poza tym ‘malować’ (także w pol. pisanka);
*piskъ ‘zawiązek pióra u pisklęcia’, cz. pisk (pokrewne: pisklę) – skr. picchá- ‘sterówka, pióro ogonowe’;
*pitvati, *pitvajǫ ‘ciąć tępym nożem’ (zachowane w pol. dial. pitwać) – aw. pōiθva- od *paitwa- ‘kruszyć’;
*pьrkati ~ *pъrkati ‘parzyć się (o kozach)’, cz. prkati ‘śmierdzieć jak cap’, s-ch. pȑč ‘kozioł, cap’ – skr. upaparcana- ‘spółkowanie’;
*radi, *radьma ‘dla, z powodu’ – stpers. rādiy ‘t.s.’, w obu wypadkach postpozycja z gen.; wyraz ten może być zapożyczony;
*sanъ ‘godność, dostojeństwo, urząd’ – skr. sā́nu- ‘wierzchołek, wysokość, powierzchnia’ (wyraz słow. może być pożyczką turkijską);
*slovo ‘słowo, opowieść’ – aw. sravah ‘słowo, nauka’; poza tym znaczenie ‘sława’; wyraz ten może być zapożyczony;
*sormъ ‘wstyd’ (stpol. srom) – aw. fšarəma-, npers. šarm, osetr. æfsærm; w germ. inne znaczenie, np. sisl. harmr ‘zmartwienie’;
*stepь ‘step’ (pierwotnie rodzaj żeński) – oset. tæpæn ‘płaski’;
*sъdorvъ ‘zdrowy’ (dosłownie ‘jak dąb’) – stpers. duruva-, aw. druwō- ‘t.s.’, od IE rdzenia *deru- ‘dąb’, np. skr. sudrú- ‘dobre drewno’;
*šibati, *-ajǫ ‘chłostać’, tu też pol. szybki – skr. kṣipáti ‘rzuca’, kṣiprá- ‘szybki’, aw. xšviwra-, xšōiwra- ‘szybki, biegły’ (IE *ksib- ~ *ksip-; wahania spółgłoski także w stpol. szyp, szyb ‘strzała, dziryt’);
*šujь ‘lewy’ (por. pol. szuja) – skr. savyá- ‘lewy’, aw. haoya- ‘t.s.’ (IE *seujo-);
*šúrьjь ‘szurzy, brat żony’ – skr. syālá- ‘brat żony’ (IE *sjeuH-rjo-; istnieją też nieprzekonujące próby innych etymologii);
*tajati, *tajǫ ‘tajać, topnieć’ – oset. tʿajun ‘t.s.’;
*tęgnǫti ‘ciągnąć’, *tǫžiti ‘naciągać’, *tęžiti ‘ciążyć’ – aw. θanǰaya- ‘ciągnąć, naciągać łuk’, oset. tʿynjyn ‘rozciągnąć’;
*trъvati ‘trwać’ – aw. taurvaya- ‘pokonać, uporać się’, skr. tū́rvati ‘pokonuje, zwycięża’;
*tъlkъ ‘tłumacz; tłumaczenie, sens’ (ros. tolk ‘znaczenie, sens’) – skr. tarkáyati ‘przypuszcza, zastanawia się’, tarka- ‘rozmyślanie’;
*vertenъ, *vertenjь ‘miara długości’ (w dial. brus., ukr., błg. i s-ch.) – mitanni-aryjskie aikavartana ‘jeden obrót’, skr. varatana- ‘obrót’;
*vertmę ‘obrót, czas’ – skr. vártman- ‘koleina’, por. poprzednie;
*volsъ ‘włos’ – aw. varəsa- ‘włos, sierść’;
*voržiti ‘wróżyć, szkodzić magią’ – ormuri waž ‘rzucać uroki’ (*warz-), oset. warz- ‘kochać’; w słow. rozwój kentumowy;
*xyba ‘błąd, brak, niedostatek’, *xybotati ‘chwiać, chybotać’ – skr. kṣóbhate ‘drży, chwieje się, jest zdenerwowany’, aw. xšaob- ‘wpadać w irytację’ (postać słowiańska reprezentuje postać IE *ksūbh-);
*želdь, *želdica ‘marznący deszcz’ (scs. žlědica, stpol. żłódź) – npers. žāla (*žalda) ‘grad, szron’ (w gr. khálaza inny stopień wokalizmu);
*žьlděti, *žьldjǫ, *žьldiši ‘pożądać, pragnąć’ – skr. gr̥̄dhyati ‘jest chciwy, żąda’; por. wyżej *goldъ;
przyrostek -ota, np. czarnota (dziś raczej czarność, czerń) – skr. kr̥ṣṇatā (dokładny odpowiednik semantyczny i formalny).

3) izoglosy wyłącznie bałtyjsko-indoirańskie (bez słowiańskich); podane przykłady mogą być zapożyczeniami:

litew. dúona ‘chleb’ – irań. *dāna- ‘ziarno, zboże’, skr. dhāna-;
litew. javaĩ ‘zboże’ – aw. yava- ‘ziarno’;
prus. keutaris ‘gołąb’ – pers. kabūtar-;
litew. miẽžis ‘jęczmień’ – irań. *maiz- ‘siać nasiona’;
litew. svíestas ‘masło’ – aw. xšvid- ‘mleko’.

Bałtosłowiańsko-ormiańskie zbieżności leksykalne

Poza grupą północno-zachodnią z jednej strony, a językami indoirańskimi z drugiej strony, nie widać jakiejś podgrupy języków indoeuropejskich, z którą słowiański wykazywałby jakieś bardziej oczywiste związki genetyczne. Odrzucając hipotezę decem – taihun, równie pozbawioną podstaw podobnie jak i cała teoria glottalna (w swoim oryginalnym sformułowaniu), pozostaje powrócić do hipotezy kentum – satəm. Chodzi tu o podział języków IE na 2 grupy w zależności od rozwoju dawnych zwartych palatalnych oznaczanych jako ḱ, ǵ, ǵh. W językach kentum wymieszały się one z dawnymi k, g, gh, natomiast w satəm rozwinęły w afrykaty (typu ć) lub spiranty (typu s). Np. w słowiańskich na miejscu IE ḱ, ǵ, ǵh mamy odpowiednio s, z, z. Stąd np. polskiemu sto (s) odpowiada łacińskie kentum (k) (pisane centum; w wymowie klasycznej każde c wymawiano jak k) oraz sanskryckie śata (ś). Widać, że łacina (podobnie jak grecki, germański czy celtycki) to język kentum, natomiast słowiański i bałtyjski to języki satəm.

W niektórych nowszych opracowaniach, zwłaszcza dokonywanych przez autorów zachodnich, nie przywiązuje się już wagi do podziału na języki satəm i kentum. Tymczasem istnieją przesłanki, by twierdzić, że podział ten był ważną izoglosą powstałą na pewnym etapie rozwoju indoeuropejszczyzny. I tak na przykład, istnieje szereg ciekawych, starych zgodności leksykalnych między należącym do grupy satəm językiem ormiańskim a grupą bałtosłowiańską, pomimo złożonej przeszłości ormiańskiego.

orm. argand ‘łono matki’, scs. grǫdь ‘pierś’;
orm. aud ‘but’ – litew. aũtas (w PS zachowany rdzeń *au- > *u- np. w polskim obuć, zzuć);
orm. beran ‘usta’ – litew. burnà (brak w słow.);
orm. buṙn ‘burzliwy, gwałtowny’ – ros. burnyj ‘burzliwy, burzowy’ (*burьnъ), nadto skr. bhū́rṇiḥ ‘wściekły, gniewny’;
orm. cup, cupʰ ‘zmarszczka na wodzie, falowanie’ – ros. zyb′ ‘zmarszczka na wodzie’;
orm. ełevin ‘cedr, jodła’ – pol. jałowiec;
orm. ełn ‘jeleń’ – pol. jeleń;
orm. eri, gen. ervoy ‘przegub zwierzęcia’ – BS *rēita- ‘krocze’: litew. ríetas, scs. ritь, pol. rzyć ‘tyłek’ (por. wyżej);
orm. ezr ‘brzeg, granica’ – litew. ežė̃ ‘miedza’, może słow. *ězъ ‘jaz, zastawa, grobla’;
orm. gałt ‘potajemny’ – łot. vilt ‘zdradzać, oszukiwać’ (bez śladów w słow.);
orm. gełjk ‘gruczoł’ – wsch. litew. gẽležuonas, scs. žlěza;
orm. gēr ‘ociężały, tłusty’ – ros. žir ‘tłuszcz’;
orm. glux ‘głowa’ (*ghōlū-ko-) – BS *galwā lub *gālwā: litew. galvà, pol. głowa; istnieją odpowiedniki germ. i łac. o nieco innym znaczeniu;
orm. gol ‘letni’ – litew. vìlditi ‘podgrzewać’ (bez śladów w słow.);
orm. gort ‘żaba’ – łot. varde (bez śladów w słow.);
orm. hoł ‘gleba’ – słow. *polje ‘pole’ (w innych językach IE spotykamy tylko różne derywaty, czasem o nieco innym znaczeniu);
orm. isk ‘prawdziwy, rzeczywisty’ – scs. istъ;
orm. kardam ‘wołam’ – litew. ger̃das ‘krzyk’ (brak w słow.);
orm. kołr ‘gałąź, konar’ – scs. golьja;
orm. kʰeni ‘siostra żony’ – litew. svainė, bez dokładnego odpowiednika w słow., por. jednak PS *svьstь, stpol. świeść;
orm. lakem ‘liżę’ – litew. lakù, scs. ločǫ ‘piję, chłeptam’ (w ormiańskim k < *kk);
orm. last ‘łódka, dłubanka’ – litew. lazdà ‘laska’ (bez dokładnego zrównania w słow.);
orm. matał ‘młody’ (z przestawką) – stprus. maldai ‘dzieci’, pol. młody (podobne wyrazy w innych jęz. IE mają znaczenie ‘miękki’);
orm. olok ‘łokieć’ – litew. ùolektis, pol. łokieć;
orm. ptuł ‘owoc’ – litew. budẽlė ‘gatunek grzyba’, stpol. bdła, pol. bedłka;
orm. pʰayl ‘blask’, pʰołpʰołem ‘błyszczeć’ – PS *polpolati ‘gorzeć, płonąć’, pol. palić (tylko tu formy reduplikowane i bez przyrostków);
orm. stec, stēc (dial.) ‘krótka listwa stanowiąca przyczep dla przędzy’, tʰezan ‘osnowa; rękaw’ – scs. osteža ‘płaszcz’, pol. ścieg;
orm. tartam ‘powolny, senny’ – PS *drěmati, pol. drzemać (formy germ., np. ang. dream, wskazywałyby na inny wyraz IE);
orm. trtum ‘smutny’ – PS *dьrměti ‘być smutnym’ (zachowane w dialektach s-ch.);
orm. uł ‘droga’ – pol. ulica;
orm. vaṙem ‘zapalam’ – BS *wīr-, litew. vìrti, scs. vьrěti ‘gotować’ (por. jednak het. war- ‘płonąć’, toch. wrātk- ‘gotować’),;
orm. xul ‘głuchy’ – litew. glùšas ‘głupi, głuchy’, dial. klùsas ‘głuchawy’ (wahanie być może dowodzi IE *kH-), pol. głuchy.

Tego rodzaju zbieżności mogą świadczyć o niegdysiejszej bliskości terytorialnej dialektów protoormiańskich i protobałtosłowiańskich, co samo w sobie nie powinno dziwić z uwagi na ich satemowy charakter. Ormiański łączy jednak ze słowiańskim także szereg elementów systemu koniugacyjnego. W obu grupach używa się imiesłowów na -lo- w połączeniu z czasownikiem ‘być’ do tworzenia perfectum (cneal em ‘urodziłem się’). W ormiańskim imiesłowy te mają co prawda znaczenie bierne, lecz fakt ten łatwo objaśnić biorąc pod uwagę zanik formacji na -no- i -to-, obecnych w słowiańskim. Podobne formacje znały jeszcze tylko umbryjski (w futurum exactum) i tocharski (o znaczeniu potencjalnym). Wśród formacji aorystu, zarówno w ormiańskim, jak i w słowiańskim występują formacje tematyczne, pochodzące ze zmieszania pierwotnego PIE aorystu i imperfectum. Wreszcie tak w ormiańskim, jak i w słowiańskim występuje nowe imperfectum, w skład którego wchodzą formy czasownika ‘być’ (orm. bere-i : słow. bьra-axъ). Odnowione, choć w nieco inny sposób, imperfectum istnieje także w germańskim, w łacinie i w litewskim.

Rozmaitość słowiańskich form czasownikowych dowodzi zdaniem pewnych badaczy (Gołąb), że w procesie genezy języka słowiańskiego brały udział dialekty zbliżone do ormiańskich, na które nasunęły się dialekty bałtosłowiańskie.

Zbieżności języków bałtosłowiańskich z innymi językami satəm

W pewnych przypadkach obserwujemy zbieżności języków słowiańskich z językami bałkańskimi:

słow. *azъ ‘ja’, litew. àš – trac. asn (wobec łac. ego, gr. egṓ, IE *eǵhom);
słow. *bredъ: ros. bred, bredina ‘pasza’, litew. dial. Bredupja (rzeka) – trac. bredas ‘pastwisko’ (związane z *brodъ);
słow. *brękati ‘brzękać, wydawać odgłos brzęknięcia’ – trac. brynkhós ‘gitara’;
słow. *bręknǫti ‘brzęknąć, nabrzmiewać’, litew. brìnkti, brìnksta, brìnko ‘nabrzmiewiać, pęcznieć’ – trac. brink- ‘pęcznieć’;
słow. *briti ‘golić’ (pol. brzytwa) – trac. brilṓn ‘golibroda’;
słow. *brodъ ‘bród’ (od *bresti, *bredǫ ‘przekraczać w bród’), litew. brãdas ‘podmokłe miejsce’ (od brìsti, bredù, bridaũ ‘iść w bród’) – trac. burt-, burd- ‘bród’, alb. breth ‘skakać’;
słow. *bъrzъ, *bъrzdъ ‘szybki’, brus. bórzdy ‘szybki, gwałtowny’, litew. burzdùs, burzgùs, bruzdùs, brùžas ‘ruchliwy’, bruzgùs ‘zwinny’ – trac. bruzas ‘szybki’ (por. inaczej zbudowane łac. festīnāre < *fers-t- ‘śpieszyć się; przyśpieszać’; dwa różne rdzenie? – por. s-ch. brzìca, brzdìca ‘bystrzyca, potok górski’ oraz PS *bergъ wyżej);
słow. *časъ ‘czas, odcinek czasu’ – alb. kohë ‘czas’;
słow. *črmь ‘robak, czerw’, słwń. čȓm, pol. czermień błotna, litew. kirmìs ‘robak’ – alb. krimb ‘robak’;
słow. *gala ‘kawka’ – trac. gagila ‘t.s.’;
słow. *kalъ ‘błoto, szlam, osad, brud’ – trac. khalas ‘błoto’;
słow. *kopa ‘pagórek, kopa’, litew. kopà ‘wydma’, łot. kapa, kape ‘wydma, zbocze góry’ – trac. kapas ‘wzgórze, zbocze’;
słow. *kvasъ ‘kwas’ – alb. kos ‘kwaśne mleko’;
słow. *kъrpati ‘łatać, zszywać, naprawiać odzież’ (stpol. karpać), litew. kur̃pti, kur̃pia, kur̃pė ‘t.s.’ – trac. kurp-;
słow. *lazъ ‘przecinka, ścieżka zwierzęcia w lesie’ (stąd łazić) – trac. laza, lazas ‘przecinka w lesie, wyrąb’;
słow. *lǫgъ ‘łęg, łąka nadrzeczna’, litew. liñgė ‘błotniak, Circus’, léngė ‘depresja’ – trac. lingas ‘depresja, łąka’;
słow. *morky ‘bagno’ (ukraiń. morokva), litew. markà ‘dół do międlenia lnu i konopi’ – trac. marka ‘bagno, kraj bagnisty’;
słow. *mǫžь ‘mężczyzna, mąż’ (< *mon-g-io-) – alb. mëz ‘źrebię, młody ogier’ (< *men-d-io-), rumuń. mînz ‘źrebię’, słwń. (zapoż.) mánih ‘wałach’, łac. (zapoż.) mannus ‘mały koń’, gr. (zapoż.?) amazṓn ‘niezamężna’;
słow. *rǫbъ ‘rąb, rąbek, krawędź’, litew. rum̃bas, rùmbas ‘peryferia, brzeg’, łot. rumba ‘wodospad’ – trac. rumba, rumbas ‘krawędź, bystrze’;
słow. *skorъ ‘szybki’ – trac. skaras, skaris;
słow. *svobodь, *svobodьnъ ‘wolny, swobodny’ – trac. sabazias;
słow. *vęzъ ‘wiąz, Ulmus’, litew. vìnkšna, łot. vîksna – alb. vith, vidhë;
słow. *zemьlja ‘ziemia’ (por. ros. zeml′a – zemel′) – trac. semela, semla (zamiast *zemla) ‘t.s.’; zwykle rekonstruuje się słow. *zemja.

Sporo jest zbieżności bałtycko-bałkańskich, bez udziału słowiańskiego. Część z nich jest niepewna, rzadko kiedy mamy bowiem pewność co do znaczenia słów trackich:

litew. alė́ti ‘ciec’, łot. aluõts ‘źródło’, Alaja (rzeka), ros. Al′ta (rzeka) z bałt. – trac. ala, alta, altas ‘strumień, potok’, ilir. Altus (rzeka);
litew. arma, armuõ, -eñs ‘kałuża, bagno, trzęsawisko’ – trac. arma ‘moczar, bagno’;
litew. dial. asỹs ‘skrzyp’, łot. ašas ‘skrzyp, turzyca, sit’ – trac. (język Besów) asa ‘podbiał’;
litew. dū́mas ‘dym’, ‘ciemnobrązowy’ (o maści zwierząt), łot. dūms – trac. dumas ‘ciemny’ (w słow. inne znaczenie);
litew. gãlas ‘koniec, zakończenie, granica pola, łąki lub lasu’, łot. gals ‘sąsiedztwo’ – trac. kalas ‘rejon przygraniczny’;
prus. geeyse ‘zimorodek’, łot. dzése ‘czapla’ – trac. gesa ‘bocian, zimorodek’;
łot. ģninst ‘marnieć, niszczeć’, kur. Ginulle (rzeka) – trac. gin- ‘marnieć, niszczeć, wysychać’;
łot. kálst, kalstu, kaltu ‘schnąć’ – trac. kalsas ‘suchy’;
litew. kéršas ‘łaciaty, czarno-biały’ – trac. kersas ‘czarny’ (por. słow. *čьrnъ < *krsno- z przyrostkiem);
litew. knìsti, knìsa, knìso ‘kopać (w ziemi)’ – trac. knisa, knisas ‘miejsce wyżłobione’;
prus. korto ‘koryto’ (*kurtà) – trac. kurta ‘koryto, drewno’ (słow. *koryto niejasne);
litew. kùpstas, kupsė̃lis ‘kępa, kupa’ – trac. kupsela ‘t.s.’;
łot. mala ‘brzeg’ – alb. mal ‘góra’, por. Dacia Maluensis (przedindoeuropejskie?);
litew. Mū́kė (rzeka), łot. muka ‘moczary, gdzie można zatonąć’, mukls ‘bagnisty’ – trac. mukas ‘bagno, kraj bagnisty’;
prus. Nauper(y)n, Panawpern, Pa-naupern, Po-nopern, nazwy hydro- i toponimiczne – dac. Naparis;
litew. nuõ ‘z’ – mesap. no ‘z’, alb. nga (słow. na ma całkiem inne znaczenie);
litew. paišaĩ ‘sadza’ – trac. paisa, paisas;
prus. Pauta (rzeka), litew. putà ‘piana’ – trac. pauta, pautas ‘piana’;
litew. pupà ‘bób’ – trac. pupa ‘bób’ oraz ‘wzgórze’ (?), alb. pupë ‘wzgórze’;
litew. pušìs ‘sosna’, pušýnas ‘bór sosnowy’ – trac. pusinas ‘bór sosnowy’;
stlitew. Putrė (imię), łot. putruôt, putrāt ‘krzyczeć’ – trac. putras ‘ten, kto wrzeszczy’;
litew. ráibas, raĩbas, ráimas, rainas ‘pstry’ – trac. raimas ‘t.s.’;
litew. ràkti, rãka, rãkė ‘kopać (dół), grzebać’ – trac. raka, rakas ‘miejsce wyżłobione, żleb’;
litew. ramùs ‘spokojny’ – trac. ramus ‘t.s.’ (por. skr. rámate ‘odpoczywa’);
litew. rusė́ti ‘płynąć powoli’, prus. Russe (wieś i bagnisko) – trac. rus- ‘powoli płynący’;
litew. rūsỹs, rū́sas ‘jama na ziemniaki, piwnica, chata’, łot. rū́sa – trac. rusa, rusas, rusis ‘t.s.’;
łot. sautis ‘śpioch’ – trac. sautis, sautas ‘leniwy’;
litew. sar̃tas ‘jasnoczerwony’ (o maści konia), łot. sarts ‘czerwony’ – trac. sartas ‘jasnoczerwony’;
litew. sietuvà ‘głębina, otmęt’ – trac. seietuva, seituva ‘t.s.’;
litew. skal̃bti, skal̃bia, skal̃bė ‘prać’ – trac. skalp- ‘uderzać’ (rozwój znaczenia jak pol. prać);
jaćw. skaplis ‘topór’ – trac. skaplis ‘siekiera’;
litew. sker̃sas ‘poprzeczny, skośny’ – trac. skarsas ‘poprzeczny, pochyły’ (por. gr. enkársios, epikársis ‘skrzywiony, zgięty, poprzeczny’);
litew. skìlti, skỹla, skỹlo ‘pękać’, ‘podkładać ogień’, ‘szaleć’ – trac. skilas ‘szybki, nagły’;
litew. skretė ‘dysk’, skritė̃ ‘obwód, koło’ – trac. skreta ‘koło, obwód’;
litew. Suntupių káimas, Suntuokių víenkiemis (nazwy miejscowe) – trac. Suntus (imię), wiązane z liczebnikiem ‘100’;
litew. šatrùs ‘żwawy’ – trac. satras, satrus ‘żywy, żwawy, szybki’ (?);
litew. šun-obuolỹs ‘psie jabłko’ – trac. dinopula, synopula; ;
litew. tùntas ‘zastęp, duży tłum, grupa, gromada’ – trac. tuntas ‘t.s.’;
litew. ū̃kas ‘mgła, opar, zachmurzenie, para’, ū́kanas ‘mglisty, mętny’ – trac. ūkas ‘mgła; mglisty, mętny’;
litew. vaĩras ‘kierownica, ster’ – trac. vairas, vairus ‘kręcący się’;
litew. žiburỹs ‘światło, płomień’ – trac. zburul, ziburul ‘błyskające światło’;
litew. žìlas ‘siwy, siwowłosy’ – trac. zilas ‘szary, siny, szaroniebieski’;
litew. žiū́rėti ‘patrzeć’, łot. žuret ‘mrugać’ – dac. zuras ‘?’.

Sporo innych paraleli tracko-bałtosłowiańskich obejmuje także niektóre inne języki IE.

Zbieżności z językami kentum

Ciekawie przedstawiają się zbieżności języków słowiańskich (lub bałtosłowiańskich) z niektórymi językami kentumowymi. Szczególnie interesujące są zbieżności słowiańsko-anatolijskie i bałtyjsko-anatolijskie. Przykłady:

het., luw. kiša- ‘czesać’ – słow. česati,;
het. kutru-, kutruwa- ‘świadek’ – litew. gudrùs ‘mądry’, gud- ‘chwytać, dostać’ (brak w słow.);
het. paprai- ‘brudzić (się)’ – słow. paprati, babrati,;
het. papparš- ‘kropić’ – cz. pršeti ‘dżdżyć’ (także w tocharskim pärs-);
het. tar- ‘mówić’ – litew. tar̃ti, tãria, tãrė ‘t.s.’ (brak w słow.);
het. te- ‘mówić’ – słow. děti ‘t.s.’ (znaczenie zachowane w scs., por. dzieje ‘historia’, czyli ‘coś, o czym się mówi’);
het. waršmaš ‘słoma’ – łot. varsms ‘kupa zboża’;
przyrostek het. -ašti tworzący abstrakta – słow. -ostь (np. het. dalugašti = pol. długość, znaczeniowo i formalnie);
przyrostek het. -tallaš tworzący nazwy działacza (np. aršanatallaš ‘zazdrośnik’) – słow. -teljь (np. pol. nauczyciel).

Zbieżności te mogą być sprawą przypadku, jednakże mogą też dowodzić bezpośredniego sąsiedztwa dialektów protosłowiańskich i protoanatolijskich w odległej przeszłości, jeszcze w epoce jedności indoeuropejskiej. Być może też przodkowie Bałtosłowian nasunęli się na tereny zajmowane wcześniej przez Anatolijczyków (kultura trypolska?), gdy ci odeszli na Bałkany, a następnie do Anatolii. Pozostałości ludności anatolijskiej mogły stanowić substrat na tym terenie, a obserwowane dziś zbieżności mogą mieć charakter bardzo dawnych zapożyczeń z tego substratu.

Na uwagę zasługują także zbieżności bałtosłowiańskie z językami italskimi i celtyckimi, często z germańskimi, rzadko z greckim lub albańskim (tzw. słownictwo północno-zachodnie). Czasem odpowiednika słowiańskiego brak. Odpowiedniki łacińskie wykazują czasem rozwój protoitalski: mają spółgłoski bezdźwięczne na miejscu dźwięcznych i dźwięcznych przydechowych. Przykłady:

*awiǵ- ‘owies’: litew. avižà, łot. àuza, prus. wyse, PS *ovьsъ – łac. avēna (*avigsna), gr. aigílōps ‘jęczmień na oku’; w słow. i prawdopodobnie w łacinie rozszerzenie -s-;
*bhabh- ‘bób’: prus. babo, PS bobъ – łac. faba; podobne, lecz nieidentyczne są litew. pupà, alb. bathë, gr. phakós ‘ciecierzyca’;
*bhedh-, *bhodh-: litew. badýti, bãdo ‘kłuć’, bèsti, bẽda ‘kopać, wtykać’, bẽdrė ‘jama’, PS bosti ‘kłuć, bóść’, pol. bóść, badać – łac. fodiō ‘kopię’, wal. bedd ‘grób’, goc. badi ‘łóżko’, ang. bed, sgn betti, niem. Bett (szczególny związek bałtosłowiańsko-italski);
*bharsdhā ‘broda’: prus. bordus, litew. barzdà, łot. bârzda, bā̀rda, PS *borda, pol. broda – sgn bart, łac. barba, stsas. bursta ‘szczecina’;
*bharsdhāto- ‘brodaty’: litew. barzdótas, PS *bordatъ, pol. brodaty – łac. barbātus;
*dhǵhmen- ‘człowiek’: stlitew. žmuõ – PG *gumō, goc. guma, ang. bride-groom ‘narzeczony, pan młody’ (z wstawionym -r-), łac. homō; wyraz ten jest północno-zachodnio-IE innowacją utworzoną od rdzenia *dhǵhem-, por. pol. ziemia, łac. humus;
*dhrongh- ‘drąg, gruby kij’: litew. drañgas, pol. drąg – stnord. drangr ‘iglica, stercząca skała’, drengr (*drangjaz) ‘pień, słup, gruby kij’; tu także łac. truncus ‘pień, kadłub’ (z protoital.), zmieszane z *trenk-;
*galw-: litew. galvà ‘głowa’, PS *golva, pol. głowa – PG *kalwa- (zapożyczenie łacińskie?), śgn kal, niem. kahl ‘łysy’, stang. calu, ang. callow, stniem. calua ‘łysina’, łac. calva ‘czaszka’, calvitium ‘łysina’ (z protoital.); w orm. istnieje forma o nieco innej budowie;
*ghladh-, *ghlādh- ‘gładki’: litew. glodùs, PS *gladъkъ – sgn glat ‘gładki, błyszczący’, niem. glatt, ang. glad ‘zadowolony’, łac. glaber ‘gładki’;
*ǵr̥Hn- ‘ziarno’, PBS *žīrn-: litew. žìrnis ‘groch’, pol. ziarno – PG *kurna- ‘ziarno’, ang. corn, łac. grānum, stir. grán; może IE *ǵerH- ‘dojrzewać’;
*kailu-, *kailo-: prus. kailūstikan ‘zdrowie’, kails! ‘cześć!’, PS *cělъ, pol. cały, całować – PG *xaila- ‘zdrowy, cały’, ang. whole, stang. hāl, goc. hails, sgn heil ‘zdrowy, cały’, wal. coel ‘znak, omen’, stwal. coilou (lm) ‘znaki (z których się wróży)’, stbret. coel ‘wróżenie z trzewi’, stwal. coiliaucc, stkorn. chuillioc ‘augur (wróżący z lotu ptaków)’, air. cēl ‘wróżenie z lotu ptaków’; być może tu także gr. Hez. koĩly ‘piękno’, choć wal. oe wskazuje na *ai, nie *oi; przykłady celtyckie dość odległe znaczeniowo, może związane z łac. caelum ‘niebo’ < *kāidlom lub *kāidslom, wówczas leksem byłby wyłącznie germańsko-bałtosłowiański;
*kou- ‘kuć’: litew. káuti, káuna ~ káuja, kóvė ‘uderzać’, pol. kuć, stpol. kować, kuje, scs. kovati, PS kyjь ‘młot’ – stang. hēawan ‘rąbać, ociosywać’, ang. hew, sgn houwan, niem. hauen ‘ciąć, rąbać, siekać’, łac. cūdō < *cāudō ‘kuję, biję’, incūs, gen. incūdis ‘kowadło’, ir. cuad ‘bić, walczyć’; przykład z ruchomym k;
*ḱāwer-, *ḱēwer-, *sḱāwer-: litew. šiaurỹs ‘wiatr północny’, šiáurė ‘północ’, šiaurùs ‘przenikliwy wiatr’, PS *sěverъ ‘północ’ – goc. skūra windis ‘huragan’, sgn scûr ‘ulewa’, łac. caurus ‘wiatr północno-wschodni’;
*ḱr̥Hs- ‘szerszeń’: litew. širšuõ, stprus. sirsilis, PS *sьršenь, pol. szerszeń – PG *xurznata-, sgn hornaʒ, hornuʒ, ang. hornet, nider. horzel, łac. crābrō;
*leikH-: litew. lýgus ‘równy’, prus. laygnan ‘policzek’, pol. lico, policzek, oblicze, ros. óblik ‘oblicze’ – PG *līk- ‘ciało, wygląd; podobny’, goc. leiks ‘podobny’, leik ‘ciało’, ang. like ‘jak’, -ly, przyrostek przysłówków, niem. gleich ‘podobny’, Leiche ‘trup’, ir. lессо ‘policzek’, nir. lеаса; por. skr. likhati ‘znakować, pisać’;
*leugh-: stlitew. luginaite ‘zdradziecki’, pol. łgać – PG *leug- ‘kłamać’, goc. liugan ‘kłamać’, laugnjan ‘przeczyć’, sgn lugî ‘kłamstwo’, stir. gen.sg. logaissi ‘kłamcy’, follugaim ‘ukrywam’; niejasny stosunek do stisl. lokka ‘oszukiwać’, litew. lūgóti ‘prosić’, łot. lùgti < IE *lug-;
*lēn-: litew. lė́nas, lė̃nas ‘łagodny, cichy’, PS lěnivъ, pol. leniwy – łac. lēnis ‘leniwy’;
*mōr-, *mər- ‘akwen, morze’: litew. mãrės ‘zatoka’, PS *morje ‘morze’ – PG *mar- ~ *mōr- ‘morze’, goc. marei, ang. poet. mere ‘morze’, moor ‘bagno’, łac. mare, stir. muir, wal. mor (w celt. -o-, nieregularne skrócenie *-ō-?);
*mous-, *mus-, *musk- ‘mech, pleśń’: litew. mùsos ‘pleśń’, PS *mъxъ ‘mech’, bułg. múxăl ‘pleśń’ – sgn mos ‘mech, bagno’, mios, mies ‘mech’, stang. méos ‘mech’, ang. moss ‘mech, torfowisko’, łac. muscus ‘mech’;
*nōu-, *nəu-: prus. nowis ‘tułów’, łot. nâve ‘śmierć’, nāvītiēs ‘trudzić się, kłopotać się’, litew. nõvyti ‘męczyć, umartwiać’, scs. navь ‘trup’, stcz. náv, -i (m) ‘kraina zmarłych’, pol. Nawia ‘t.s.’, stpol. naw ‘trup’, scs. unaviti ‘zmęczyć, znużyć’, unyti ‘stracić nadzieję, zwątpić, zasmucić się, zmarkotnieć, nie zadbać’, ros. nýt′ ‘być przygnębionym, smutnym’ – PG *nau-, *nāu- ‘trup, zmarły’, goc. naus, pl. naweis, stang. nē, nēo, stisl. nár, stir. núne (wcześniejsze naunae), wal. newyn ‘klęska głodu’ (< IE *nəwĕnjo-), bret. naoun (*nəwĕno-) ‘t.s.’, śrwal. neued ‘tęsknota, kłopot’ (*nāwitā); znaczenie ‘trup’ jest obecne w germ., bałt. i słow.;
*porḱ- ‘prosię’: litew. par̃šas ‘prosię’, PS *porsę, pol. prosię – PG *farxa-, sgn farah, łac. porcus, istnieją też być może odpowiedniki celtyckie;
*sek- ‘ciąć, siec’: litew. išsė́kti ‘wyciąć, wydłubać’, scs. sěkǫ, sěšti, pol. siec, scs. sěčivo ‘siekiera’ (tylko w BS długie -ē-) – łac. secō ‘obcinać’, ir. ésgid ‘odrąbuje’; tutaj należą także sgn seh ‘lemiesz’, sëga, saga ‘piła’, niem. Säge, łac. secēna ‘tasak kapłana’, alb. shat ‘motyka’, wątpliwe czy także siekiera;
*sēi- ‘siać’: litew. sė́ti, sė́ja, pol. siać – PG *sǣjan-, ang. sow, stang. sāwan, goc. sajan, łac. serō ‘sieję’ (< IE *sēi- ‘rzucać’);
*skeit-, *skoit-: prus. scaytan ‘tarcza’, litew. skiẽtas ‘grzebień tkacki’, łot. šķiêts ‘t.s.’, šķieta ‘grzebień na mostku gęsi’, PS *ščitъ ‘tarcza’ (w polskim ‘umbo, wierzchołek tarczy’, wtórnie ‘wierzchołek góry’, szczyt) – łac. scūtum ‘tarcza’, ir. scíath, wal. ysgwyd; formy italoceltyckie i słowiańskie mają to samo znaczenie;
*stryjь, *strъjь ‘stryj, brat ojca’ (< *pətru-jo-), pol. stryj, arch. stryjec, stryk, czes. strýc, ros.dial. stroj, litew. strujus ‘brat ojca, mąż siostry matki’, stlitew. strūjus ‘dziadek’ – łac. patruus ‘stryj’;
*tetksl-: litew. tašìklis, łot. teslis, PS tesla, teslo ‘ciosło, toporek ciesielski’ – sgn dehsala ‘t.s.’, stisl. þexla, łac. tēlum ‘broń zaczepna’, stir. tál ‘siekiera’ (*tōkslo-);
*trenk-: litew. treñkti, trenkiù ‘trzasnąć, uderzyć’, trankýti, trankaũ ‘trzaskać’, PS *trǫtiti, pol. trącić oraz scs trutъ ‘straż, oddział’, strus. trutъ ‘mnóstwo’ – goc. þreihan ‘ściskać’, stsas. þringan ‘naciskać’, sgn drangôn ‘napierać’, łac. truncus ‘odcięty pień drzewa, kadłub; przycięty’ (zapewne zmieszane z *dhrongh-);
*treud-, *troud-: litew. triū̃sas ‘praca, robota’, triū̃sti ‘harować’, łot. traûds ‘kruchy, wątły’, PS *trudъ ‘trud, praca’ – goc. usþriutan ‘obarczać’, stisl. þraut ‘utrapienie, próba’, sgn drôʒ ‘brzemię, zmartwienie’, łac. trudō ‘pchnąć’, ir. trot ‘spór’ (*trudno-), troscaim ‘poszczę’, alb. treth ‘obcinam’ (*treudō);
*trozd- ‘drozd’: prus. tresde, litew. strãzdas, pol. drozd, głuż. drózn (w słow. nieregularne udźwięcznienie) – stisl. þrǫstr, szw. trast, niem. Drossel, łac. turdus, śir. truid ‘szpak’ (*trozdi), może też gr. strouthós ‘wróbel’;
*werdh-, *wordh-, *wr̥dh-: litew. var̃das ‘imię’ – PG *wurd- ‘słowo’, goc. waurd, ang. word, łac. verbum;
*wēr-: PS *věra ‘wiara’ – goc. tuzwērjan ‘wątpić’, unwērjan ‘złościć się’, sgn wâra ‘prawda, prawdziwość’, wâr ‘prawdziwy’, stisl. vár ‘przyrzeczenie’, łac. vērus ‘prawdziwy’, stir. fír ‘prawdziwy’; pokrewne, ale z innym stopniem samogłoski: aw. var- ‘wierzyć’, varəna ‘wiara’, oset. urnyn ‘wierzyć’.

Część wyrazów słownictwa północno-zachodniego to prawdopodobnie stare zapożyczenia z języków nieindoeuropejskich. Przykłady:

*abel-, *abōl-, *abal-, *ablu- ‘jabłko’: litew. óbuolas ‘jabłko’, obelìs ‘jabłoń’, PS *ablъko, pol. jabłko – PG *apala-, *aplu-, ang. apple, stisl. epli, ir. aball, wal. afall, łac. Abella (nazwa miasta w Kampanii tłumaczona w Eneidzie jako ‘obfitująca w jabłka’); znane są też rdzenie podobne: *amlu-, *maHlo-, *samlu-, np. gr. mēlon, łac. mālum, palaj. samluwa, luwi samluwanza, het. maḫla ‘winorośl’, skr. āmra- ‘mango’, może też pol. malina; podobne wyrazy występują i w innych językach: bask. sagar ‘jabłko’, fiń. omena, est. õun, gen. õuna, dial. ubin, upin, upo, upu, uwin, liw. umàr, mordw. erz. umaŕ, moksz. maŕ, węg. alma, tur. elma, zach.kauk. *mla-, gruz. vašl-, draw. *veḷ- ‘Syzygium aquaeum, Eugenia aquaea, jabłko wodne’;
*alis- ‘olcha’: litew. al̃ksnis, alksnỹs, alìksnis, el̃ksnis, scs. jelьxa, słwc. jelša, pol. olcha, olsza – PG *aliza-, sgn elira, niem. Erle, ang. alder, stang. alor < *alis-, łac. alnus < *alis-no-, stmac. áliza; ten sam rdzeń być może w nazwie wiązu oraz bzu: ang. elder, stang. ellern;
*almo-, *l̥mo- ‘wiąz’, zapewne związane z nazwą olchy: PS *ilьmъ, *ilьma, ros. ilem, stpol. ilem, pol. limak ‘wiąz szypułkowy’ – PG *alma-, ang. elm, łac. ulmus;
*apr-, *wapr- ‘dzik, knur, wieprz’: BS *weprja-, łot. vepris, pol. wieprz – PG *ebura-, niem. Eber, stang. eofor, łac. aper; odleglej związane są gr. kápros ‘wieprz’, łac. caper ‘kozioł’ (przykład ruchomego k); za hipotezą zapożyczenia przemawia akad. appāru ‘dzik’;
*boHl-: litew. balà ‘bagno’, łot. bala ‘bezdrzewna dolina’, pol. dial. bałka ‘staw’, ros. dial. balka ‘wąwóz’, chorw. dial. balka, bala ‘ostnica (Stipa pennata)’ – stang. pōl ‘staw’, ang. pool, niem. Pfuhl, sgn pfuol;
*bhabh- ‘bób’: prus. babo, PS bobъ – łac. faba, niem. Bohne ‘fasola’, sgn bōna, ang. bean; podobne, lecz nieidentyczne są litew. pupà ‘bób’, alb. bathë, gr. phakós ‘soczewica, ciecierzyca’;
*bhelen-: pol. bieluń (Datura stramonium), stpol. bleń ‘lulek czarny (Hyoscyamus niger)’, ros. dial. belen, bułg. blen ‘marzenie’ – ang. bane, henbane, stang. beolone, gal. belenountían, niem. Bilsenkraut, sgn bilisa, szw. bolmört;
*bhog-: pol. bagno, ros. dial. bagnó (-a- z reg. Wintera) – nider. bagger ‘muł, błoto, bagno’ (-gg- niejasne), niem. Bach ‘strumień’, stisl. bekkr ‘rzeczka’, stang. bece, śir. búal ‘woda płynąca’ (< *bhog-lo-);
*dhrongh- ‘drąg, gruby kij’: litew. drañgas, pol. drąg – stnord. drangr ‘iglica, stercząca skała’, drengr (*drangjaz) ‘pień, słup, gruby kij’; istnieje wariant z -k-: ros. druk, cz. drouk, tu także łac. truncus ‘pień, kadłub’ (z protoital.), zmieszane z *trenk-;
*gholombh-: litew. gelumbė̃ ‘niebieski ubiór’, prus. golimban ‘niebieski’, ros. golubój ‘jasnoniebieski’, golub′ ‘gołąb’, pol. gołąb – łac. columba; por. niżej, tutaj i tutaj;
*madi-, *medi- ‘miedź’: PS mědь < *medi- ‘miedź’ (-ě- z reg. Wintera) – PG *mat- ‘miedź’ (?), por. stfryz. mes ‘nóż’, śdn mez, mest ‘nóż’, niem. Messer < sgn matisahsa (sahsa ‘miecz’); mati- wiązane chyba błędnie z ‘jedzenie’, por ang. meat; tu może też stang. mæsling ‘mosiądz’, niem. Messing; nord. messing, mersing, massing, z podobnych może PS misa (zazwyczaj łączona z łac. mēsa, mēnsa ‘stół’) obok rodzimego mědьnica; następnie *mattjō ‘kilof, oskard, dłuto, motyka’, niem. Metze, metzeln ‘mordować’, *mattuka-, stang. mattuc ‘motyka’ (por. PS motyka); irań. mes, mis ‘miedź’; być może odlegle spokrewnione z fiń. vaski ‘miedź, brąz’, węg. vas ‘żelazo’, ngan. bása < *waśke, sum. guskin ‘złoto’;
*waldh-, *walHdh-: litew. valdaũ, valdýti ‘władać’, véldu, veldė́ti ‘dziedziczyć’, PS *voldǫ, pol. władać (dawniej włodać) – goc. waldan, łac. validus ‘mocny, silny, żwawy’ (< IE *wălH-dh-), valeō ‘być silnym’ (bez *-dh-).

Osobną grupę stanowią wyrazy znane tylko w italoceltyckim i słowiańskim, ewentualnie także w germańskim (bez bałtyjskiego). Mogą one dowodzić istnienia w przeszłości substratu italskiego (wenetyjskiego), który oddziałał na język Słowian oraz Germanów (poprzez zgermanizowane plemiona wenetyjskie – Wandalów). Tutaj należą:

*bhruwi- ‘belka, kładka’: strus. bervь ‘ogrodzenie’, cz. břev, gen. břvi ‘kładka’, scs. brъvьno ‘belka’, ros. brevnó, pol. bierwiono – stisl. brú ‘most’, stisl. bryggja ‘przystań’, stniem. brucka ‘most’, niem. Brücke, stang. brycg, ang. bridge, gal. brīva (przykład z ruchomym -k-);
*delH-: PS *dely, *dьly ‘rodzaj beczki’, błg. délva ‘duży gliniany dzban’ – stang. tala ‘garnek’, łac. dōlium ‘pojemne naczynie gliniane’;
*dhl̥gh- ‘dług’: PS *dъlgъ – goc. dulgs, stir. dliged < *dhl̥ghito- ‘prawo, obowiązek’ (uważane też za zapożyczenie gockie w słowiańskim);
*em-, *ĕm-: PS *jęti, *jьmǫ ‘wziąć’ – łac. emere ‘kupić’ < ‘wziąć’, adimere ‘odebrać’, eximere ‘wyjąć’;
*gelu-, *golo-: scs. golotь ‘kryształy lodu’ (chyba niesłusznie łączone z *želd-), tu może pol. gołoledź – łac. glacies ‘lód’, gelū ‘zimno, mróz’;
*ghosti- ‘gość’: PS *gostь, pol. gość – PG *gasti-, goc. gasts, ang. guest, stang. gæst ‘gość, obcy, wróg’, niem. Gast ‘gość’, łac. hostis ‘wróg, obcy’; spokr. z het. kasi ‘wizyta’, gr. ksénos ‘obcy’, joń. kseĩnos (*ghsenwo-), alb. huai ‘obcy’ (*ghsēn-);
*ghosti-potis ‘gospodarz’: PS *gospodь (z niejasnym -d-) – łac. hospes, gen. hospitis; por. tutaj;
*gʷhr̥nikārio-, *gʷhr̥nikērio-: PS *gъrnьčarь, pol. garncarz, cz. hrnčíř – łac. fornicārius ‘rozpustnik’ (pod wpływem znaczenia fornix);
*gʷhr̥niko- ‘garnek, wysklepiona część garnka’: PS *gъrnьcь, pol. garniec – łac. fornix, gen. fornicis ‘sklepienie, krypta’;
*gʷhr̥nīdhlo-, *gʷhr̥nitlo- ‘piec’: PS *gъrnidlo, ros. gornilo – łac. *furniculum, skąd wł. fornello, hiszp. hornillo;
*kastr-: ros. kostrá ‘paździerze’, kostër ‘stos drewna, ognisko’ – łac. castra (pl. n) ‘obóz wojskowy’, castrum ‘warownia’;
*ken-: PS *čęti, *čьnǫ, pol. zacząć, rozpocząć – łac. recens, gen. recentis ‘świeży, nowo przybyły’; spokrewnione z skr. kanī́n- ‘młody’, aw. kainī-, kainīn- ‘dziewczyna’, gr. kainós ‘nowy, niesłychany’;
*kladīwo-: PS *kladivo ‘mały młotek’, cz. kladivo, słwń. kládivo; (-a- z reg. Wintera) – łac. gladium ‘krótki miecz’ (gl- < *kl- jak w glōria);
*kʷas-, *kʷasel- ‘kosz’: PS košь, *košeljь, ros. košel’ – łac. quālus ‘kosz’ (*quaslos), quasillus ‘koszyk’;
*lois- ‘bruzda’: PS *lěxa – łac. līra (zwraca uwagę podobieństwo do wzmiankowanego wyżej prus. leyso, stisl. leir ‘ziemia gliniasta’);
*mănogh-: PS *mъnogъ ‘liczny, mnogi’ – goc. manags, sgn manag, stir. menicc ‘obfity, częsty, liczny’; pokrewne litew. minià ‘tłum’;
*pāǵ-: PS *pazъ ‘rowek, fuga, szczelina’, ros. stpol. paz, słwń. pȃz, pȃž ‘drewniana ściana’ – sgn fuoga ‘szczelina, szpara, spoina’, niem. Fuge, łac. compāgēs ‘spojenie, połączenie’ i dalej pangere ‘przytwierdzać’;
*pāstōr- ‘pasterz’: PS *pastyrjь – łac. pāstōr (możliwe dawne zapożyczenie, stąd PS *y na miejscu *ō);
*pleḱt- ‘pleść, splatać’: PS *plesti, *pletǫ (z rozwojem kentumowym) – sgn flehtan, łac. plectō; inne formy bez -t-: gr. plékō ‘pleść’ (ale plektḗ ‘sieć’), plókos ‘warkocz’, plókamos ‘t.s.’, plokḗ ‘plecionka’, skr. praśna- ‘plecionka’;
*polḱā ‘pas ornej ziemi, rola’: PS *polsa, ros. polosá, stpol. płosa – PG *falgō, śgn falge, stang. fealg, ang. fallow, gal. olca ‘ziemia odpowiednia pod uprawę’, skąd fr. ouche;
*sekīwom ‘topór, narzędzie do rąbania i siekania’: strus. sěčivo, s-ch. sjȅčivo ‘młot’ – łac. secīvum;
*sekūr- ‘siekiera’: PS *sekyra – łac. secūris ‘topór, cios, rana’; wyraz ten wydaje się z pozoru derywatem od siec, siekać, tak samo w łacinie, gdzie wydaje się derywatem od secō ‘tnę’; wobec takiej hipotezy jest jednak kilka zastrzeżeń: siekiera nie służy do cięcia, niejasny jest przyrostek -ūr-, a w BS *sēk- występuje stale długie *ē, podczas gdy siekiera ma *e krótkie; wyraz ten jest więc wynikiem upodobnienia przedindoeuropejskiego zapożyczenia (por. baskijskie aizkora związane z aitz ‘skała’, a także asyr. šukurru, egip. šegōr ‘topór’) do rodzimego rdzenia o nieco zbliżonym znaczeniu (to samo stało się później z elephant- ‘słoń’, z którego słowiański wielbłąd; dzięki nieregularnej zmianie fonetycznej wyraz ten da się zinterpretować jako „wielki błąd”);
*skab-: PS *skoblь ‘skrobak’, ros. skoblenije ‘struganie’, zmieszane wyrazem ‘skobel, klamra, zawias, zasuwa’ – łac. scabere ‘drapać’;
*slāb-: PS *slabъ ‘słaby’ – łac. lābī, lābor ‘opadać, posuwać się, toczyć się’, stang. slæ̅pan ‘spać’, slæ̅p ‘sen’, ang. sleep, niem. schlafen, Schlaf; zapewne stare zapożyczenie (zawiera -b-), z którego może też stang. slāw ‘powolny, opieszały’, ang. slow, stnord. slæva ‘stawać się otępiałym’, goc. slawan ‘milczeć’, stang. slæ̅wan < PG *slaiw-, *slaw- (zmieszane z IE *(s)leu-, *(s)leug-, *(s)leut-);
*stātīwo-, *stətīwo-: stpol. staciwa (pl n) ‘podstawa warsztatu tkackiego’, s-ch. dial. stative (pl f.) ‘krosna’ – łac. statīvus ‘nieruchomy’, statīva (pl n) ‘leże’;
*stel-: PS *stьlati, *steljǫ ‘rozprzestrzeniać’, pol. słać / ścielić – łac. lātus ‘szeroki, obszerny’, stłac. stlatta ‘statek o szerokim pokładzie’;
*swebl-, *swelb-, *s(w)ēr- ‘siarka’: PS sěra ‘siarka’ – PG *swiblá-z, *swabla-z, stang. swefl, niem. Schwefel, goc. swibl, łac. sulpur, sulphur, stir. sraib, straif ‘siarka’, por. prbłg. sarpur ‘żółta kreda’, czuw. sară ‘żółty’, pură ‘kreda’; podejrzewa się też związek tego wyrazu z greckim asteropḗ, astrapḗ ‘błyskawica’;
*werǵ-: PS *versti, *vьrzǫ ‘wiązać’, scs. povrěsti – łac. urgēre ‘przymuszać, popychać’;
*wesno-: PS *věno ‘wiano’ – łac. vēnum (wyraz słowiański z italskim rozwojem, czyli z zanikiem -s- ze wzdłużeniem zastępczym).

Szczególnie interesujące są przypadki, gdy w słowiańskim obok wyrazu zbieżnego z italskim zachował się także termin odziedziczony, pokrewny bałtyjskiemu (ich szczegółowej analizy dokonał Martynov). Przykłady:

*agnъ, *agnę ‘jagnię’, łac. agnus, gr. amnós – *jarъ, stpol. jarka ‘młoda owca’;
*bedro ‘biodro’, łac. femur, femen < *bhedh-mor/-men – *kъlkъ, bułg. kъlk, litew. kùlšė (→ pol. kulszowy), dalsza etymologia zob. niżej;
*boršьno ‘mąka’, scs. brašьno ‘pokarm’, ros. bórošno ‘mąka żytnia’, łac. farīna ‘mąka’ (*farsīna), fār, gen. farris ‘mąka ofiarna z jęczmienia lub orkiszu’, umbr. farsio ‘kasza’ – *mǫka, litew. minklė̃ ‘ciasto’;
*dětъ, gen. *-u ‘potomstwo’, pol. dziatwa, PS *dětę ‘dziecko’, łac. fētus, gen. fētūs ‘rodzenie; potomstwo’ – *bernъ ‘dziecko’, s-ch. brȅna ‘ciężarna’, zabrénjiti ‘zajść w ciążę (o owcy)’, litew. bérnas ‘dziecko’, goc. barn ‘dziecko’;
*glъtъ ‘gardło’, ros. glot, cz. hlt ‘łyk’, scs. poglъtiti ‘połykać’, łac. glūtus ‘przełykanie, łyk’ (może też ‘gardło’), glūtīre ‘połykać’ – *gъrdlo, derywat od *žerti, *žьrǫ ‘połykać’, litew. gurklỹs ‘wole’, gurklė̃ ‘gardło’;
*golǫbь ‘gołąb’, łac. columba ‘gołąb’, palumbēs ‘gołąb grzywacz’ (z protoital.), por. wyżej i niżej – *gъrdlica, stpol. gardlica, pol. synogarlica; derywat od *gъrdlo ‘gardło’ < ‘wole’, litew. gurklỹs;
*gǫserъ ‘gąsior’, łac. anser ‘gęś’ – *gǫsь ‘gęś’ z rozwojem kentumowym (wpływ terminu italskiego?), litew. žąsìs;
*gъrnъ ‘piec garncarski’, ros. gorn, łac. furnus ‘piec piekarniczy’ (< IE *gʷhr̥no-); poza tym znaczenie ‘żar, ogień’, np. stisl. gorn ‘ogień’ – *zьdъ, scs. zьdъ ‘mieszkanie, dach’, s-ch. zȃd, gen. zda ‘mur kamienny’, strus. zьdъ ‘glina’, pol. zdun, litew. židinỹs ‘palenisko’;
*kobyla ‘kobyła’, łac. caballus – *komonь ‘koń’, litew. kãmanos ‘uzda’;
*lěto ‘pora zbiorów, lato’, cz. léto (akut), łac. laetus ‘obfity (o zbiorach), pomyślny, błogi, dobry’; wątpliwości nasuwa akut w słow.; może tutaj stisl. lóð ‘plony z ziemi’, láð ‘majątek ziemski’, stang. læ̅ð ‘t.s.’ < *lāi-, *lōi-; inna możliwość to litew. lė̃tas ‘łagodny, spokojny’, lė́nas, lė̃nas ‘łagodny, cichy’, łac. lēnis ‘leniwy’, goc. lētan ‘zostawić, puścić, zaniechać’, ang. let ‘pozwolić’; kolejna możliwość to zestawienie ze starogutnijskim laþigs ‘wiosną’, szw. dial. låding ‘wiosna’, ir. laithe ‘dzień’ – *jara, *jaro, *jarъ ‘lato, wiosna’, litew. jõrė ‘wiosenna roślinność’, stirań. yārə ‘rok’, gr. õra ‘czas, pora roku, wiosna, pora zbiorów’, goc. jēr ‘rok’, ang. year;
*lěvъ ‘lewy, krzywy, zły moralnie’, łac. laevus ‘lewy, niezgrabny, nieprzychylny’, ale także ‘przychylny’ (u augurów znaczenie antyfrastyczne, przeciwstawne) – *krivъ ‘krzywy’, litew. kreĩvas ‘krzywy, ukośny, zezowaty, fałszywy’, dalej łac. curvus, gr. kyrtós; por. także *šujь ‘lewy’;
*luna ‘księżyc; łuna, odblask światła na niebie’ (znaczenie ‘księżyc’ w stpol., strus. i in., zgodne z łac.), łac. lūna ‘księżyc’ < *louksnā, także stprus. lauxnos ‘gwiazdy’ – *měsęcь ‘księżyc, miesiąc’, litew. mė́nuo, gen. mė́nesio, gr. mḗn ‘miesiąc’, łac. mēnsis, skr. mās;
*matorъ, *materъ ‘stary, dojrzały’, bułg. mator ‘zdrowy, silny, dojrzały, stary’, ros. matëryj ‘duży, silny, dojrzały’, łac. mātūrus ‘dojrzały’ – *starъ ‘stary’, litew. stóras ‘gruby, duży, silny’, stisl. stórr ‘duży, silny’;
*moltъ ‘młot’ (pierwotnie ‘cep’, por. młócić), łac. malleus ‘młot, pałka’, marculus ‘młot’ (*maltlos) – *kyjь ‘kij, drąg, młot’ (pierwotne znaczenie w ros., bułg., słwń.), litew. kū́jis ‘młotek’;
*ǫgъlъ ‘kąt’, pol. węgieł, łac. angulus – *kǫtъ, prus. pokūnst ‘przykrywać, chronić’, litew. kam̃pas ‘kąt, węgieł, kabłąk nad chomątem’, gr. kampḗ ‘zgięcie, skrzywienie’, łac. campus ‘pole’;
*palьcь ‘palec, kciuk’ (węższe znaczenie w płd.-słow., cz.), łac. pollex, gen. pollicis ‘kciuk’ – *pьrstъ ‘palec’ (por. pierścionek, naparstek), ros. perst, litew. pir̃štas;
*pasti, *pasǫ ‘paść, wypasać’, łac. pāscere – *gъnati, *goniti ‘gonić’ < ‘wypędzać’ < ‘wypasać’, litew. giñti ‘wypędzać, gonić’;
*pravъ ‘prawy, prosty, dobry moralnie’ (znaczenie ‘prosty’ w płd.-słow.), łac. prāvus ‘ułomny, krzywy, nikczemny’ (znaczenie antyfrastyczne) – *desnъ ‘prawy’ (zachowane w płd.-słow.), litew. dẽšinas, skr. dákṣina-, stpers. dašina, spokrewnione z łac. dexter;
*rydlo ‘ryj’, głuż. rydło, ros. rýlo, łac. rōstrum < *rōd-trom od rōdere ‘gryźć’ (z -y- < *-ō-) – *bъrna, bułg. bărna ‘warga’, litew. burnà ‘usta’;
*sekyra ‘siekiera’, łac. securis ‘topór’, zob. wyżej – *tesla, *teslo, litew. tašìklis, sgn dehsala, zob. wyżej;
*snǫbiti, *snubiti ‘żenić się’, stpol. snębić ‘zaręczać się’, dziewosłąb < *dziewosnąb ‘swat’, łac. nūbere ‘wychodzić za mąż, poślubić’, pronūbus ‘swat’ – *voditi, *vesti ženǫ ‘żenić się’, pol. uwieść, rozwód, litew. vèsti ‘żenić się’, vedỹs ‘pan młody’, skr. vadhū́- ‘panna młoda’, ang. wedding ‘ślub’;
*vidla ‘widły’, ital. *vīdlā, łac. fībula ‘spinka, fibula’ – *soxa ‘rodzaj wideł’, później ‘socha, prymitywny pług’, litew. šakà ‘rozwidlona gałąź’, šãkė ‘widły’, goc. hōha ‘pług’, skr. śakhā- ‘gałąź’.

Uwagi:

Wenetyjsko-wandalskiego pochodzenia mogą być też wyrazy wspólne dla Germanów i Słowian, omówione wyżej. Ich odpowiedniki mogły nie zachować się w łacinie i innych znanych językach italskich.
Do słownictwa północno-zachodniego nie należy np. gniazdo, iwa, osa, złoto.
Zalicza się tu także wyrazy obecne w italskim, celtyckim i germańskim, a nieznane w bałtosłowiańskim. Omówiono je w innym miejscu.

Elementy kentumowe w bałtosłowiańskim

We wszystkich językach satəm znajdujemy pojedyncze wyrazy typu kentum, tj. takie, w których na miejscu IE *ḱ, *ǵ(h) znajdziemy k, g, a nie dźwięki typu s, z. Wyrazów takich jest szczególnie dużo w słowiańskim. Wysunięto w związku z tym dwie hipotezy:

Istniała reguła fonetyczna niedopuszczająca do zmieszania dźwięku typu *ḱ z *s, jeśli w wyrazie występowało już pierwotne *s, a z dwóch spółgłosek palatalnych tylko jedna ulegała zmianie w szczelinową (przypuszczenie takie sformułował A. Meillet).
Na język Protosłowian wpłynął język typu kentum (np. germański lub wenetyjski), z którego przywędrowały wyrazy kentumowe.

Reguła Meilleta nie zawsze działała, zwłaszcza w jęz. bałt.. Przykłady:

*ǵhans-: PS *gǫsь ‘gęś’ – ukr. dzusь ‘wołanie na gęsi’, litew. žąsìs, skr. haṁsī;
*ǵhwaigʷ-zd-: PS *gvězda ‘gwiazda’, scs. ʒvězda – litew. žvaigzdė̃, žvaigždė̃, oset. ævzist, ævzestæ < *zvestæ ‘srebro’ (por. gr. phoĩbos ‘blask’); tu chyba także lit. gaĩzdras ‘światło na niebie’, gaidrùs ‘jasny’, gr. phaidrós ‘t.s.’, wobec czego -w- niejasne; zob. jednak objaśnienie zgodne z hipotezą Holzera;
*ǵhwei-zd-: PS *gvizdati ‘gwizdać’ (por. pol. świstać, ang. whistle ‘t.s.’, stang. hwístlian < IE *ḱweist-; związek obu wyrazów wyjaśnia hipoteza Holzera);
*ḱasā-: PS kosa – skr. śasati ‘tnie’, śastrá- ‘nóż, sztylet’ (zob. poniżej o postulowanym powiązaniu z czesać i kochać), alb. thadrë (*ḱas-dhrā) ‘siekiera obosieczna’ (por. łac. castrāre ‘kastrować; osłabić’, gr. keázō ‘łupię, rąbię’, śrir. cess ‘oszczep’, stnord. hes ‘zatyczka w jarzmie’);
*ḱastr-: PS *kostra, *kostrъ, związane z kosa, zob. wyżej;
*ḱermuks-: PS *čermъxa ‘czeremcha’ oraz ‘czosnek niedźwiedzi’, stpol. trzemcha, trzemucha (oba znaczenia), ros. dial. čerëma, čeremíca, litew. kermùšė ‘czosnek niedźwiedzi’, łot. cḕ̜rmaûksis, cḕ̜rmukša ‘jarzębina’ – s-ch. srȇmuš ‘czosnek’, srȅmza, srȅmža ‘czeremcha, śliwa’, słwń. srȇ̦mša, srȇ̦msa, pol. dial. strzempka, cz. dial. střenka, łot. sḕ̜rmaûksis ‘jarzębina’, litew. šermùkslė, šermùksnė, litew. dial. šermùkšnis;
*ḱlous-: litew. klausýti ‘słuchać’, alb. quhem ‘nazywam’ – PS *sluxati, *slyšěti, skr. śroṣati (por. ang. listen < hlystan ‘słuchać’);
*laHs-ḱr̥di-: PS *laskъrdь ‘pragnienie’, scs. laskrъdь – por. *sьrdьce ‘serce’ < *ḱr̥di-;
*smaḱr-: litew. smakrà ‘broda’, alb. mjekër, orm. maurukʰ, murukʰ – skr. śmaśru- ‘wąsy’ (por. ir. smech ‘podbródek’, łac. maxilla ‘szczęka’, mala ‘szczęka, broda’);
*steǵ- ‘pikować, przekłuwać’: scs. osteža ‘płaszcz’, ros. stegat’ ‘pikować, stębnować’, pol. ścieg; orm. dial. stec, stēc ‘listwa stanowiąca przyczep dla przędzy’ – orm. tʰezan (*teǵ(h)-) ‘osnowa; rękaw’ (por. ang. stick ‘patyk; wtykać’, gr. stigma ‘znamię’ itd.);
*suḱ- ‘ssać’: scs. sъsati – łot. sùkt, zapewne pol. sutek < *souk-t-; więcej nieregularności tutaj;
*swe-ḱur-: PS *svekъrъ, *svekrъ ‘świekier’, *svekry ‘świekra’ – litew. šẽšuras, skr. śváśura-, śvaśrū- (z asymilacją), aw. xvasura-, orm. skesur (druga część ma być związana z gr. kýrios ‘pan’).

Choć w słowiańskim znajdziemy więcej przykładów działanie reguły Meilleta, to czasem forma kentumowa obecna jest w bałtyjskim, a forma satemowa w słowiańskim. Reguła Meilleta działała zatem, choć z różnym natężeniem, we wszystkich dialektach bałtosłowiańskich, co jest kolejnym argumentem za wspólnym pochodzeniem Bałtów i Słowian.

Istnieją liczne wyrazy z rozwojem kentumowym, których nie da się wytłumaczyć działaniem reguły Meilleta. Dla niektórych zaproponowano depalatalizujący wpływ IE samogłosek niskich a, ā. Należy jednak zauważyć, że istnienie pierwszej z nich w pozycji innej niż po laryngalnej bywa w ogóle kwestionowane, a co za tym idzie, rekonstrukcje w rodzaju *ḱat- nie są pewne. Wpływem samogłosek niskich można także objaśnić słowiańskie (ale nie bałtyjskie) postaci *ǵhans-, *ǵhwaigʷzd-, *ḱasā-, *laHs-ḱr̥di-, *smaḱr-. Przykłady innych wyrazów z depalatalizacją:

*aḱmōn: litew. akmuõ ‘kamień’, PS *kamy – litew. ãšmenys ‘krawędź’ (depalatalizacja tylko przed m + samogłoska tylna?), skr. aśman- ‘blok skalny’, aw. asman- ‘skała’ (por. wyżej oraz gr. ákmōn ‘kowadło’, stisl. hamarr ‘skała’, ang. hammer ‘młot’);
*bherǵh-: PS *bergъ ‘brzeg’, trac. berga, bergas ‘wzgórze, brzeg’, alb. burg ‘grzbiet górski’ – aw. bərəzant- ‘wysoki’, barəzah ‘wzniesienie’, skr. br̥hánt- ‘duży, wysoki, wypukły, majestatyczny’, orm. berj ‘wysokość’, barjr ‘wysoki’ (por. sgn berg ‘góra’, ir. brí ‘t.s.’, wal. bre ‘pagórek’; być może tu należą też wyrazy BS o znaczeniu ‘szybki’, por. wyżej);
*bhlaHǵ-: PS *blagъ ‘błahy, nikły, lichy, nikczemny, narwany, zwariowany’ (zmieszane z *bolgъ ‘błogi, przyjemny, miły’), litew. blõgas ‘słaby, zły’ (może ze słow.) – PS *blaznъ ‘pomyłka, grzech; głupi, błędny, narwany’ (por. łac. flaccus ‘słaby’, gr. blēkhrós, hom. blākós);
*bhruḱā-: PS *brъkati ‘rzucać’ – *brъsati ‘rzucać, drapać, ścierać’ (obie postacie np. w rosyjskim);
*dreǵh-,*drōǵh-: PS *dražiti < *dragiti ‘drażnić, niepokoić, podniecać’ (stąd stcz. drážn ‘drażnienie’, drážniti, pol. drażnić) – PS *draziti ‘t.s.’ (stąd ros. draznít′);
*dherHǵh-: PS *dьržěti ‘trzymać’, aw. dražaite ‘trzyma, ma przy sobie’ – PS *dьrzъkъ ‘odważny, śmiały, mężny’, litew. diržas ‘rzemień’, dir̃žti ‘twardnieć’, aw. darəzayeiti ‘związuje’, dərəz- ‘więzy’, skr. dr̥ḍhás ‘silny’ (por. łac. fortis, arch. forctis ‘silny’);
*ǵneib-: litew. gnī́bti ‘szczypać’, gnaĩbis ‘uszczypnięcie’ – litew. žnī́bti ‘dziobać, szczypać’, łot. zniêbt ‘mocno ściskać, dusić’, žņaîbît ‘ściskać, szczypać’;
*ǵhelH-, *ǵholH-, *ǵhlH-: PS *žьltъ ‘żółty’, pol. żelazo < PS *želězo < *gheleǵo- (-ě- z reg. Wintera) – PS *zelenъ ‘zielony’, litew. želiù, žélti ‘zielenieć’, PS *zolto ‘złoto’, litew. žel̃ta- ‘złoty’ (por. PG *gulþa- ‘złoto’, ang. gold, goc. gulþ, oset. zælæd < IE *ǵhel-to-, skr. híraṇya- ‘złoto’, ale także tur. altın ‘złoto’, łączone ostatecznie z hatyckim xaflki ‘żelazo’);
*ǵhelū-: PS *žely, gen. *želъve ‘żółw’ – cs.-rus. zelvь (por. gr. khélȳs);
*ǵheubh-, *ǵhubh-: PS *gybati ‘zginać, ruszać’, *gъnǫti ‘giąć’, *gybnǫti ‘ginąć’, litew. gaũbti ‘wyginać, czynić wypukłym’, łot. gubt ‘giąć się, znikać’, gūbuotiês ‘garbić się’ – PS *zybati (np. w ros.) ‘uginać się (o bagnistym gruncie), trząść się’ (por. stang. gēap ‘zgięty’, gr. kỹphos ‘garb’);
*ǵhneiH-, *ǵhnoiH-: PS *gnьjǫ, *gniti ‘gnić’, *gnojь ‘gnój’, łot. gnīde ‘przetarta skóra’ – *zněti ‘tlić się’, *znojь ‘pot; płomień’;
*ǵhordH-, *ǵhrdH-: PS *gordъ ‘miejsce ogrodzone, gród’, ros. górod, PS *gordja ‘tama, płot; materiał do budowy’, *gorditi ‘ogradzać’, scs. graditi ‘wznosić, budować’, *žьrdь ‘żerdź’, litew. gar̃das ‘ogrodzenie’, alb. garth, gardhi ‘płot’, skr. gr̥hás ‘dom’ (postać kentumowa w sanskrycie!), aw. gərəða- ‘jaskinia zamieszkała przez daevy, domostwo’ – PS *zordъ ‘ogrodzone miejsce na stóg’, ros. zoród, litew. žárdas ‘ogrodzone miejsce do suszenia lnu lub grochu’, žar̃dis ‘zagon’ (por. frygijskie Manezordum obok Manegordum ‘miasto Manesa’); zob. też w artykule o językach germańskich;
*ḱāk-, *ḱōk-, *sḱok-, *sḱōk-: PS skokъ ‘skok’, litew. skúoč ‘hop’, kuokìnė ‘wieczorna zabawa z tańcami’ – litew. šókti ‘skakać’ (por. gr. kākíō ‘wypływam’ oraz postacie tego rdzenia, omówione w innym artykule);
*ḱat-, *ḱāt-: PS *kotiti ‘rzucić, wyrzucić’, *kotiti sę ‘rodzić młode’, *kotora ‘walka’, *katъ ‘kat’ – skr. śātáyati ‘zrzuca, rąbie na kawałki’;
*ḱat-r-: PS *kotora, *kotera ‘niezgoda, walka’ (znane w scs. i wsch.słow.) – skr. śátru- ‘zwycięzca, nieprzyjaciel’ (por. wal. cadr ‘surowy’, niem. Hader ‘kłótnia’);
*ḱerdh-, *ḱrdh-: PS *čerda ‘trzoda’, *kъrdo ‘stado’, s-ch. krd, krdo, por. kierdel, czereda, litew. ker̃džius ‘starszy pasterz’ (< BS *kerda-, *kurda-) – aw. sarəda ‘rodzaj’, skr. śardha ‘stado’ (por. ang. herd, rumuń. cîrd);
*ḱerHm-, *ḱrHm-: PS *kъrmъ, *kъrma ‘pokarm, karma’ – litew. šeriù, šérti ‘karmić’, šer̃mens ‘stypa’, orm. serm(n) ‘nasienie’;
*ḱlein-: PS *klęčěti ‘klęczeć’ – *slęčěti ‘ślęczeć; marudzić, naprzykrzać się’; por. *ḱloin-, *ḱlin-;
*ḱleu-, *ḱleudh-, *ḱlou-, *sḱleudh- : PS *kljuditi, *xljuditi, *xljujiti ‘czyścić, porządkować’ (por. pol. schludny, niechlujny) – litew. šlúoti ‘zamiatać’;
*ḱlin-: PS *klьnǫ, *klęti ‘przeklinać (kogoś)’, *klęti sę ‘przysięgać, zginać się i dotykać ziemi ręką’ – litew. šliejù, šliẽti ‘przymykać’, łot. sleju, slìenu, slìet; por. *ḱlein-, *ḱloin-;
*ḱloin-: PS *kloniti ‘zginać’ (nieregularny zanik -i-), pol. ukłonić się – PS *sloniti ‘pochylać się’, pol. słaniać się; por. *ḱlein-, *ḱlin-;
*ḱloit-: PS *klětь ‘pomieszczenie zamknięte’ (pol. klatka) – stlitew. šlitės (pl.) ‘drabina’ (por. gr. klisía ‘chata’, galorom. clēta ‘płot’);
*ḱneib-, *ḱneibh-: litew. kneĩbti ‘wyzbierać, przegarnąć, majstrować, wtykać’, knìbti ‘zapadać się’, łot. kniêbt ‘szczypać’, knĩpêt ‘t.s.’ – litew. šnĩpti ‘szczypać’; łot. šņaîbît, šņiêbt ‘wykrzywiać usta’; šņiêpt ‘szczypać’;
*ḱoiw-: PS *cěva, *cěvь ‘rurka, cewa’ – litew. šeivà, šaivà ‘szpulka’;
*ḱolHm-: litew. kélmas ‘pniak, karcz’ – pol. słoma, ros. soloma (por. niem. Halm ‘źdźbło trawy’, gr. kálamos ‘źdźbło trzciny’, łac. culmus ‘trzcina’);
*ḱont-: PS *kǫtъ ‘kąt’, *kǫ́tja ‘szałas, domek’ (pierw. na palach) – łot. sīts ‘dzida myśliwska’ (por. gr. kontós ‘drąg, dzida’; wyraz łączy się także z gr. kanthós ‘kąt oka’);
*ḱopH-: PS *kopyto – skr. śapha-, aw. safa-;
*ḱorHw-, *ḱrHw-: PS *kórva ‘krowa’, litew. kárvė (BS *kārwā), PS *kъrvъ ‘wół’, stpol. karw, prus. kurwis (BS *kurwis), PS *korvajь ‘ciasto weselne w kształcie rogu’ – prus. sirwis ‘łania’ (por. PS *sьrna ‘sarna’, PG *xerut- ‘jeleń’, ang. hart, gal. carvos, łac. cervus, cornū ‘róg’); forma kentumowa bywa uważana za pożyczkę celtycką;
*ḱoun-: PS *kuna ‘suka, stara krowa’ (kasz., por. niżej) – PS *suka, litew. šuõ, šuñs ‘pies’, skr. śvā, śuvā, gen. śunas;
*ḱrap-: PS *kropъ ‘ukrop’, *kropiti – skr. śrapáyati ‘gotuje, piecze’ (por. gr. keránnymi ‘mieszam’);
*ḱwei-t-, ḱwoi-t-, ḱwi-t-: PS *květъ ‘kwiat’, *kvьtǫ, *kvisti ‘kwitnąć’, łot. kvitēt ‘błyszczeć, lśnić’, litew. kviẽsti ‘spraszać gości na wesele’ (niejasny rozwój semantyczny) – PS světъ ‘światło’, pol. świat (por. podobny związek semantyczny w węg. világ ‘świat’ – virág ‘kwiat’), PS svьtěti ‘jaśnieć’, svьtnǫti, litew. šviẽsti, šviečiù ‘świecić, oświetlać’, švitė́ti ‘lśnić, błyszczeć’;
*leuǵ-, *luǵ-, *sleuǵ-, *sluǵ-: PS *lyži, gen.sg. *lyžьve ‘łyżwa’ (BS *lūgjūs) – łot. lužas ‘długie narty myśliwskie’, litew. šliūžės ‘łyżwy’, šliaužti, šliaužiù ‘pełzać się, czołgać się’, ros. dial. lyzgát′ ‘ślizgać się po lodzie’, bułg. dial. lъ́zgam, lúzgam ‘posuwam po śliskiej powierzchni’ (BS *lūž-);
*moḱ-: litew. mãkatas ‘meszka’ – PS *mosъtъ ‘rój’, litew. mašóti ‘spłodzić dziecko’, mašalas ‘komar’, łot. masalas ‘giez’, skr. maśáka- ‘bolimuszka, komar’, zob. też o izoglosach i nazwach muchy;
*pelǵh-, *polǵh-, *plǵh-: PS *pьlgati ‘pełgać, pełzać (o płomieniach)’, *pьlgъ ‘perz’ (cz. dial plh, także zaplhněný ‘zachwaszczony’), litew. spil̃gti ‘więdnąć’, spel̃gti ‘zagłuszać’ (o chwastach) – PS *pьlzati ‘pełzać’, *polza ‘płoza’ (por. nord. fylgja ‘duch opiekuńczy’, fylgja ‘następować, spełznąć’, ang. follow ‘następować’); tu zapewne błędnie odnoszona jest nazwa śledziony;
*pleḱ-: PS *plesti, *pletǫ (*plektǫ) ‘pleść, splatać’ – skr. praśna- ‘plecionka’ (por. wyżej);
*pouǵ- ‘coś nabrzmiałego’: ros. púga ‘tępy koniec jaja’, łot. pàuga ‘poduszka’, paũgurs ‘pagórek’, skr. pūgas ‘tłum’, puñjas ‘bryła’, może także ros. búka ‘straszydło’ – pol. pyza, ros. púzo ‘brzuch’, litew. pùžas ‘jazgarz, człowiek z grubym brzuchem’, pūgžlỹs ‘jazgarz’, może też baužė ‘łysina; straszydło’, baũžas ‘ten, kto straszy’, búožė ‘głowa, garb’ (por. gr. pȳgḗ ‘tyłek’; może także niem. Bauch ‘brzuch’ < PG *buka-, łac. bucca ‘gęba’ – być może jest to pożyczka z substratu przedIE);
*sleiǵ-, *sloiǵ-, *sliǵ-, *slinǵ-: PS *slьza ‘łza’ (także *slъza), *slьznǫti ‘wydzielać wilgoć, pokrywać się wilgotną, lepką substancją’, *slězъ ‘ślaz’, *slizъ ‘śluz, szlam’, *slizъkъ ‘śliski’, *slizati, *slizgati sę ‘ślizgać się’ – pol. dial. ślęganina ‘plucha’, ślęgnąć ‘przemoknąć’, ślęża ‘mokradło’, prześlągły ‘przemoknięty’;
*werǵ- ‘praca’: litew. vérgas ‘niewolnik’ (por. analogię w scs.: rabъ ‘niewolnik’, rabota ‘praca’), łot. vȩr̃gs ‘niewolnik’, brak w słow. (por. aw. varəz- ‘pracować, robić’, orm. gorc ‘praca’, alb. rregj ‘oczyszczam’, rregjem ‘trudzę się, staram się’, śrwal. gwreith ‘dzieło’, gr. érgon, wérgon ‘praca’, órganon ‘narzędzie’), błędnie łączone z wyrazami od rdzenia *worgh- stanowiącymi element słownictwa północnego;
*worǵh- ‘wróżyć, szkodzić magią’: słow. *voržiti – ormuri waž ‘rzucać uroki’ (*warz-).

Podejrzane o rozwój kentumowy są także:

*braga ‘słód, piwo’ (pożyczka z przedIE substratu?),;
*česati (związane z kosa ‘warkocz’, ale czy także z kosa ‘narzędzie’? – por. też zbieżność z anatol. wyżej),;
*gladъkъ ‘gładki’,;
*ględati ‘patrzeć’,;
*golǫbь (trzy ostatnie mogą być związane z *žьltъ ‘żółty’, ale mogą też przedstawiać pożyczki z przedIE substratu, por. wyżej),;
*kolti ‘kłuć’ (IE *kolH-, od którego także *kolъ, *kólda ‘kłoda’, *kólsъ ‘kłos’, *kъlinъ, *kъlъ ‘kieł’, a może i *koltiti ‘kłócić, burzyć’).

choć w przypadku tych wyrazów trudno wskazać odpowiedniki satemowe w innych językach. Często teza o kentumowym rozwoju w takich wypadkach wynika z przyjęcia założenia o nieistnieniu IE szeregu prostych welarnych (niepalatalnych i nielabializowanych).

Niekiedy nie wiadomo, czy obserwujemy wyjątkowy rozwój kentumowy, gdyż etymologia jest kontrowersyjna:

*bergǫ, *bergti ‘strzec’ (por. litew. dial. bir̃ginti ‘t.s.’, goc. baírgan ‘ukrywać’), *bórgъ ‘bróg, daszek na 4 drągach przykrywający stóg’, ukr. boríh, boróha z intonacją akutową (por. galorom. barga ‘chata kryta słomą’); *bьrgъ ‘szałas’ (cz. brh, por. germ. *burg- ż. ‘miasto’, sgn borgên ‘schronić się’), może związane z *bherǵh- ‘góra’;
*jьgъla ‘igła’ – litew. iẽšmas ‘rożen’ z IE rdzenia *aiǵ- ~ *aiḱ-; może jednak pierw. znaczenie ‘zatyczka w jarzmie’ od PS *jьgo;
*kosnǫti ‘dotknąć’, česati i kosa ‘rodzaj uczesania, warkocz’ – kosa ‘narzędzie do ścinania trawy’ (por. wyżej);
*koxati ‘kochać’ (nie wiadomo, czy związane z poprzednim, nie wiadomo nawet, czy na pewno jest to wyraz odziedziczony);
*kropriva ‘pokrzywa’ (być może związana z *kropъ ‘ukrop’, ale już ustalenie formy PS nastręcza kłopotów);
*kъlkъ ‘biodro’ – litew. kùlšė może z IE *kl̥ḱ-, ale może z *kl̥ks-;
*kuna: kasz. kuna ‘suka, stara krowa’ – ogólnosłow. kuna ‘ssak Mustela martes’ (por. odpowiedniki bałtyjskie o tym samym znaczeniu); niezależnie od znaczenia, wyraz ten może mieć związek z dawną nazwą psa, ocalałą w wyrazie suka (pierwotnie przymiotnik ‘psia’, IE *ḱoun-kā z zanikiem n po dyftongu);
*kury ‘prostytutka, kurwa’ – skr. śura-, śūra- ‘bohater’, śavīra- ‘silny’, aw. sūra-, por. gr. kýrios ‘potężny, pan’ < IE *ḱouH-r-, jeśli i tu należy wyraz słowiański, wówczas znaczenie pierwotnie ‘dojrzała kobieta’, tu może też należeć *praskurъ ~ *praščurъ ‘praprzodek’ (por. stpol. praskurzę ‘pra-pra-prawnuk’) < IE *prōs-ḱeuH-ro-; wyraz *kury może jednak pochodzić od IE *kouH-r-, por. gr. kórē, joń. koúrē < *kourwā ‘dziewczyna’, łac. cārus ‘miły, drogi, cenny’, wal. caraf ‘kocham’ (krótka samogłoska niejasna), ang. whore ‘nierządnica’ (pisownia wh nieetymologiczna wobec stang. hōre), niem. Hure < PG *hōrōn, łot. kārs ‘rozpustny’; trzecia możliwość to pierwotne znaczenie ‘kura’, wobec takich samych wahań w germ. (zapożyczenie sprzed przesuwki?);
*melko ‘mleko’, por. ros. molokó – *melzivo ‘siara’, por. ros. molózivo, *mьlzǫ, *melsti ‘doić’ < IE *melHǵ-; z uwagi na -k- i brak śladów laryngalnej formę kentumową należy uznać za pożyczkę germańską;
*mólka ‘młaka, teren podmokły’ (płd.słow.), strus. molokita, być może pożyczka przedIE, łączona błędnie (intonacja!) z poprzednim;
*mogǫ, *mokti ‘móc’, *moktь ‘moc’ – aw. mazant- ‘duży’, skr. mahānt-, alb. math, madhi < IE *moǵh-, por. PG *mag- ‘móc’; nie wiadomo, czy ‘duży’ rzeczywiście oznaczało ‘potężny’ i znaczenie ‘moc’ miało związek z ‘duży’, por. też litew. magù ‘pragnę’;
*xoldъ ‘chłód’ (< IE *kHold-) – litew. šáltas ‘zimny’, wyraz trudny, uznawany też za pożyczkę germańską.

Warto w tym miejscu podkreślić, że w większości przypadków występuje w słowiańskim rozwój satemowy; dotyczy to wyrazów stanowiących najstarszą warstwę słownictwa, jak sъto, desętь, osmь, azъ ‘ja’, sь ‘ten’, zętь, sьrdьce, zǫbъ, językъ, azьno ‘skóra’, koza itd.

Porównanie znaczeń wyrazów *zordъ i *gordъ pokazuje, że pierwszy jest związany z prymitywniejszą kulturą. O jego pierwotności świadczy też akutowa intonacja, będąca śladem po laryngalnej. Drugi wyraz może być starą pożyczką z przedsłowiańskiego substratu, za który można uznać język ludów kultury łużyckiej, znającej przecież doskonale grody, być może wenetyjski. Warto podkreślić, że wyraz ten wykazuje intonację cyrkumfleksową, a zatem był zapożyczony z języka, w którym laryngalne już zanikły. Przedostał się on także do indoirańskiego, a stamtąd do języków ugrofińskich (udm. gurt, komi gort), i dlatego niektórzy wiążą jego rodowód ze znacznie wcześniejszą kulturą trypolską, o czym w innym miejscu.

Z innych wyrazów podejrzewanych o wczesne zapożyczenie wymienia się zwłaszcza terminy związane z hodowlą bydła, występujące także w bałtyjskim: BS *kārwā, *kurwis, *kerda-, *kurda-. Być może należą tu także *kesā- (czesać), *kas- (dotykać), *mag-.

Szczególną grupę stanowią wyrazy PS *kórva, *kъrmъ, *bórgъ, *mólka, *kǫtja z intonacją akutową, która albo może wskazywać na wielką starożytność zapożyczenia (PS *kórva, znana też w bałt., z laryngalną potwierdzoną przez dane z innych języków), albo być efektem tego, że wyrazy o określonej strukturze zapożyczane z danego źródła otrzymywały intonację akutową.

Wyrazy słowiańskie o znaczeniu innym niż w innych językach indoeuropejskich

Niektóre wyrazy słowiańskie lub bałtosłowiańskie mają niekwestionowane odpowiedniki w innych językach indoeuropejskich, ale ich znaczenie jest odmienne. Oto lista obejmująca niektóre z nich:

*bьrati ‘brać’ < PIE *bher- – łac. ferō ‘niosę’, ang. bear;
*moldъ ‘młody’, prus. maldai ‘t.s.’, maldenikis ‘młodzieniec’ < PIE *mol-d- – skt. mr̥dú- ‘delikatny, czuły, miękki’, gr. bladýs ‘bezsilny’, wal. blydd ‘miękki’, łac. mollis ‘miękki’ (< *moldwi-), ang. melt ‘topnieć’, gr. méldomai ‘topię’, amaldýnō ‘osłabiam, niszczę’ (z niejasnym a-), odleglejsze związki z ang. mild ‘łagodny, delikatny’, gr. malakós i malthakós ‘słaby, miękki, delikatny, łagodny’ (< *ml̥H₂a-ko- ~ *ml̥dhH₂a-ko-), blā́ks, gen. blakós ‘leniwy, tępy, głupi’, amalós ‘słaby, miękki’, amblýs ‘tępy, niewyraźny’;
*starъ ‘stary’ < PIE *staH₂-ro- – szw. stor ‘duży’.

Wyrazy słowiańskie o nieregularnym rozwoju, nieznanej lub niepewnej etymologii

W leksyce słowiańskiej jest też grupa wyrazów określanych jako „ciemne”. Są to wyrazy bez ustalonej etymologii lub nasuwające różnorakie wątpliwości. Czasem chodzi o indoeuropejskie rdzenie zmienione w nietypowy sposób. Rzadko kiedy są to wyrazy wyłącznie słowiańskie, najczęściej mają odpowiedniki bałtyckie, często też germańskie. Nie stanowią dużego procentu słownictwa. Przykłady:

*bagnę ‘jagnię’, skąd basia, bazia, prawdopodobnie skutek kontaminacji baran i jagnię;
*baranъ, pol. baran (znane też postacie *boranъ, *beranъ), czasem uznawane za rodzime, związane z czasownikiem *borti ‘walczyć’, ale prędzej pożyczka (turkijska?), por. gr. (Hesychiusz) bárion, bárikhos, alb. berr ‘owca’, płn.wł. dial. bar, bera ‘baran’, bask. baran;
*batogъ, i być może związane z nim *batъ, pierwotnie ‘kij’, pol. bat, batog, wcześniej także batuk, patóg, patok, ros. batóg, dial. badág, bajdík, padóg itd., zróżnicowanie form wskazuje na zapożyczenie, choć istnieje też etymologia IE;
*bъty, pol. botwina (rutenizm), w s-ch. znaczenie ‘pęd, gałązka’, w słwń. ‘źdźbło’, możliwe, że jakoś związane z łac. bēta ‘burak’;
*dorga, pol. droga, ros. doróga < PS *dórga < IE *dhorg-; intonację tłumaczy reguła Wintera; wyraz łączony z *doržiti ‘drążyć, żłobić’, może być jednak zapożyczeniem semickim: arab. darkun, darakun ‘droga, obchód’, hbr. derek̲ ‘droga’;
*ěščerъ (lub *aščerъ), pol. jaszczur, stpol. jaszczór, zob. wyżej;
*gnatъ ‘kość goleniowa’, nieznane we wsch-słow. i bułg., może związane z gnyk;
*gnězdo ‘gniazdo’ < IE *nēisdom, ale g- nieobjaśnione, wyraz uważany błędnie za element słownictwa płn.-zach.; sgn, ang. nest, łac. nīdus, ir. net, skr. nīḍá- ‘miejsce odpoczynku’, orm. nist ‘siedzisko’;
*gnykъ, tylko pol. gnyk ‘chrząstka gnykowa’; uważane za zapożyczenie z niem. Genick ‘kark’, nie wiadomo, czy związane z również niejasnymi gnat, knykieć ‘staw palca’, kłykieć (zaświadczone wcześniej, utworzone od kieł?); możliwe związki genetyczne z litew. gniáužiu ‘zaciskam pięść’ oraz stszw. knoka ‘kość’, stang. cnucel, śgn knoche, niem. Knochen;
*gvozdь, pol. gwóźdź, dial. góźdź, także w znaczeniu ‘puszcza’); przypuszczalnie związane z goc. gazds ‘kolec’, stisl. gaddr ‘kolec, szpic’, śrir. gat ‘gałązka wierzbowa’ (*ghazdh-) i gass ‘kiełek’, łac. hasta ‘tyka, oszczep’ (*ghast-); w słow. -v- niejasne, być może 2 zmieszane wyrazy, por. pol. chwast, chwost, sgn kwësta, niem. Quaste ‘frędzel, kiść, pęk’ (PG *kwast-);
*iva ‘iwa, gatunek wierzby’, pierwotne znaczenie niepewne, nie należy do słownictwa płn.-zach.: litew. ievà ‘czeremcha’, gal. *ivos ‘cis’ (→ fr. if), ir. eo, wal. ywen, sgn îwa, stisl. ýr ‘cis, łuk’, gr. óa, oíē ‘jarzębina’, orm. aigi ‘winorośl’, łac. ūva ‘t.s.’;
*jelito, dial. lelito, bez etymologii, Bańkowski sugeruje *ę-lik-to, być może jednak pożyczka północnokaukaska;
*karasь, pol. karaś, ze słow. także nłac. carassius (w systematyce), niem. Karausche;
*karъpь, pol. karp (ale cz. kapr), znane też w innych jęz. europejskich, np. niem. Karpfen, łac. carpio, gr. kyprĩnos (por. cz.);
*klěnь, *klenь, pol. kleń, s-ch. klijen < *klěnь obok ukr. klen’ < *klenь (wahanie ě ~ e w PS), bez etymologii;
*klinъ, pol. klin; mało przekonujący jest związek z *kolti ‘kłuć’, a domniemane *kъlinъ nie jest oparte na faktach słow.;
*kǫpati, pol. kąpać, łączone z nazwą konopi, prędzej związane z PS *čępěti, *čepěti ‘kucać’, stpol. czępieć < IE *kamp- ‘zginać’; zastanawia niejasny derywat *kǫpelь, por. gr. kólymbos ‘nurkowanie, nur’ i nazwy gołębia i łabędzia; możliwa też etymologia uralska;
*kъlbjь, pol. kiełb, łączone z alb. kulp, kulbi ‘gatunek ryby słodkowodnej’, może od słow. *kъlbъ ‘coś wypukłego, kłębiastego’ (np. ukr. dial. kovb ‘żołądek świni’), być może jednak związane z łac. clupea ‘aloza, drobna ryba rzeczna’ (wtórnie ‘śledź’) oraz z germ. *kalba- ‘cielę, byczek’ (tutaj o etymologii); por. też s-ch. dial. gūb ‘babka’, łac. gōbius ‘babka, byczek’, gōbio ‘kiełb’ (znaczenia współczesne), gr. kōbiós ‘babka, kiełb’; warto zwrócić uwagę na przenoszenie nazw byka na ryby, stąd dziś pol. byczek o niesprecyzowanym znaczeniu: (1) ‘drobna ryba słodkowodna, często traktowana jako szkodnik, płoć, wzdręga, okoń, jazgarz’ (głównie nazwa handlowa konserwy rybnej: byczki w pomidorach), (2) ‘babka bycza (Neogobius melanostomus)’, (3) ‘sumik karłowaty (Ameiurus nebulosus lub Nectalurus nebulosus)’; na ryby przenosi się także nazwy kozy, por. pol. koza (Cobitis taenia), ryba z rodziny piskorzowatych, oraz przypuszczalnie jaź (Leuciscus idus), w którego nazwie zachowała się stara nazwa kozy (por. scs. azьno ‘kozia skóra’);
*iva ‘iwa, gatunek wierzby’, pierwotne znaczenie niepewne, nie należy do słownictwa płn.-zach.: litew. ievà ‘czeremcha’, gal. *ivos ‘cis’ (→ fr. if), ir. eo, wal. ywen, sgn îwa, stisl. ýr ‘cis, łuk’, gr. óa, oíē ‘jarzębina’, orm. aigi ‘winorośl’, łac. ūva ‘t.s.’;
*jelito, dial. lelito, bez etymologii, Bańkowski sugeruje *ę-lik-to, być może jednak pożyczka północnokaukaska;
*lěsъ ‘las’, często uważane za słowo ciemne, jednak ma dość przejrzystą etymologię z IE *loiḱos, związane jest z łac. sacer lūcus ‘święty gaj’, līgnum ‘drewno’ (*leiḱnom), słow. *listъ ‘liść’, litew. láiškas ‘t.s.’ (w stcz. les oznaczał też listowie), może też z greckim álsos ‘gaj’ (z języka satəm?); wyraz ten nie ma natomiast chyba związku ze stang. lǣs, gen. lǣswe ‘pastwisko’, ang. dial. leasow, lesew;
*lipěnь, *lipěnъ, pol. lipień (Thymallus), bez etymologii;
*lopata ‘łopata’, litew. lópeta, łot. lāpusta, prus. lopto, ir. lue (*lopet-) ‘wiosło sterowe’; bez przyrostka fiń. lapio ‘łopata’, lapa ‘pióro wiosła’, sgn laffa ‘dłoń, łopatka, wiosło’, stfryz. lappa ‘łopata’ (*lapjō, por. fiński!), ir. lúi (*lopujo-, synonim lue); w językach Samojedów wyraz ten jest również znany (np. nienieckie labea, nganasańskie labaŋ ‘wiosło’), więc języki uralskie są zapewne źródłem pożyczki; bałtosłowiańsko-celtycka forma rozszerzona jest o *-ata, *-eta, co nasuwa myśl, że jest ona wynikiem kontaminacji (zmieszania) dwóch słów znaczących pierwotnie odpowiednio ‘wiosło’ i ‘łopata’; to drugie słowo jest zapewne pożyczką z zachodu (z „waskońskiego”?) i w czystszej postaci widzimy ją w ang. spade < *spad- < *spat- (por. też gr. spathē, także o znaczeniu ‘łyżka’); rozszerzenie pierwotnego *lap- o -at- wydaje się spowodowane wpływem innego zapożyczonego wyrazu, będącego nazwą tego samego narzędzia; łac. scapula ‘łopatka (anatom.)’ może być kolejną modyfikacją domniemanego *spat-; por. też gr. skaphos ‘łódź’, ang. ship < IE *skib- zawierające -b-;
*lytъka, *lydъka, pol. łydka, stpol. łytka, w dial. także łyst, łysta, łystwa, podobne formy w innych językach słowiańskich, bez etymologii;
*měsęcь, pol. miesiąc, także ‘księżyc’, od *mēsen-kos zdrobnienie z przestawką spółgłosek, z *mēnes-kos, por. litew. mėnuõ, łac. mēnsis;
*mogyla, pol. mogiła (ale s-ch. gòmila obok mògila, słwń. gomíla ‘sterta ziemi’ – zapewne wpływ wyrazu *gomola), por. rumuń. măgură ‘wzgórze, pagórek’ (zapożyczenie słow?), alb. magulë ‘t.s.’, gamule ‘sterta ziemi i trawy’, węg. máglya, zapożyczenie z nieznanego źródła (awarskie?), por. tatar. mogol ‘stóg siana’, maryj. mugõl’o ‘t.s.’;
motyka (ale ros. motýga), niejasne zapożyczenie, być może z dawnej nazwy miedzi, wiązane z łac. matiūca, *mattiūca, por. rumuń. măciucă ‘zakrzywiona laska pasterska’ (stąd pol. maczuga), stfr. maçue, fr. massue ‘maczuga’; za zapożyczenia z łaciny uważa się wal. matog ‘motyka’, szkoc. madog ‘t.s.’, ang. mattock ‘oskard’, stang. mattuc ‘motyka’ < PG *mattuka-; pokrewne łac. *matea, mateola ‘rodzaj młotka do wbijania w ziemię’, skąd wł. mazza, hiszp. maza, stfr. mace, fr. masse ‘rodzaj młota’; podobnie zbudowane jest niem. Metze ‘kilof, oskard, dłuto, motyka’ < PG *mattjō, skąd także niem. metzeln ‘mordować’; dalej skr. matyám ‘brona’, gr. Hez. máskē ‘motyka o dwóch ostrzach’, sgn (glosa) medela ‘pług’;
*okunь, pol. okoń, wywodzone od oko, ale fiń. ahven o tym samym znaczeniu sugeruje pożyczkę uralską lub ze wspólnego źródła;
*osa, pol. osa < *webhsā, wątpliwości nasuwa utrata nagłosowego *w-, wyraz bywa uważany niesłusznie za element słownictwa płn.-zach., gdyż wyrazy pokrewne istnieją w językach irańskich: litew. vapsà, prus. wobse, sgn wafsa, ang. wasp, łac. vespa, stbret. guahi, aw. vawžaka ‘zwierzę demoniczne’, baluczi gvabz ‘pszczoła, osa, szerszeń’ (*vabža);
*ǫpirь, *ǫpirjь, stpol. wąpierz, pol. zapoż. upiór (z wschsłow.) i wampir (wtórnie przez pośrednictwo niemieckie i greckie z scs.), być może zapożyczenie orientalne albo też związane z czasownikiem prać;
*pьsъ, pol. pies, być może dźwiękonaśladowcze lub od słowa pokrewnego pstry; ostatnio pojawiła się hipoteza, że tradycyjna rekonstrukcja IE nazwy psa jest błędna i słowiański termin dowodzi IE *piḱwon-, który gdzie indziej uległ redukcji do *ḱwon-; istnieje także etymologia łącząca słowiańską nazwę psa z IE nazwą bydła, *peḱu;
pol. skowronek, cz. skřivan, ros. žávoronok, ukr. žájvoronok z niemożliwą do ustalenia postacią prasłowiańską; możliwy jest związek tej nazwy z nazwą wrony i gawrona, być może jednak doszło jedynie do upodobnienia wyrazu odpowiadającego germ. *laiwirk-;
*sǫpъ, pol. sęp, zagadkowe podobnie jak gr. gýps, gen. gypós oraz aigyptós (jeśli słow. od *ḱumpo-, to może z tego źródła, co gr.);
*Stribogъ ‘Strzybóg’, jeśli pierwsza część od poza tym niezachowanego *pətr- ‘ojciec’, to całość o znaczeniu ‘ojciec bóg’, ale -i- niejasne;
*sxabъ, pol. schab, prawdopodobnie spokrewnione z chabanina, chabeta, zob. tutaj;
*sъlnьce, pol. słońce, od zdrobnienia *sulniko; wątpliwości wzbudza obecność sekwencji -ln-, por. litew. sáulė, saulė̃, gr. hḗlios, hom. ēélios, dor. āélios, łac. sōl, goc. sauil, sunno, szw. sol, ang. sun, PIE *saH₂wl̥, gen. *sH₂wen-s;
*ščurъ, pol. szczur (w dialektach słowiańskich też nazwa salamandry i żołny Merops), zapewne związane z gr. skíouros ‘wiewiórka’;
*udъ, *udo, pol. udo (nieznane poza słow.), może od IE *eudh- ‘nabrzmiewać’ lub od *au-dho- ‘na dole położone’,;
*volъ ‘wół’ (temat na -u-), czasem wiązany z *velikъ ‘wielki’ (jakby wielkie bydło, w przeciwieństwie do małego bydła, czyli owcy), istnieją jednak etymologie ugrofińska, turkijska i przedindoeuropejska;
*vьrba ‘wierzba’, zestawiane z litew. vir̃bas ‘pręt, gałązka’, gr. rhábos ‘pałka’, łac. verbēna ‘pędy laurowe’, podejrzane z uwagi na *-b-.

Niedobór wyrazów „autochtonicznych” w słowiańskim świadczy, że praojczyzna Indoeuropejczyków nie leżała zbyt daleko od siedziby Słowian. Jeśli nawet tereny prasłowiańskie zamieszkiwała uprzednio jakaś ludność, musiała być albo bardzo nieliczna, albo reprezentowała niski poziom kultury materialnej i duchowej. Ewentualnie przed Prasłowianami teren ten skolonizowały jakieś inne ludy indoeuropejskie, a gdy z kolei zjawili się Słowianie, zapożyczyli od swoich poprzedników wyrazy trudne dziś do odróżnienia od odziedziczonych.

Wydaje się jednak najbardziej prawdopodobne, że przodkowie Słowian to po prostu lud, który w ogóle nie opuścił aż do czasów historycznych swej kolebki, to jest praindoeuropejskiej ojczyzny. Jeśli zignorować bezzasadne fantazje Renfrewa i Bańkowskiego, wydaje się, że ojczyzna ta leżała gdzieś na obszarze dzisiejszej Ukrainy.

Wnioski końcowe

Oto kilka wniosków płynących z przedstawionych w artykule rozważań:

1. Najbliższą grupą dla słowiańskiego jest grupa bałtyjska, zarówno pod względem leksykalnym jak i gramatycznym. Jest to wreszcie grupa, którą łączy ze słowiańskim najwięcej cech fonetycznych (np. opozycja twarda spółgłoska – miękka spółgłoska, pierwotnie obecność intonacji sylabowych). Wniosek – wbrew niektórym niedowiarkom, którzy nie mają w zwyczaju uzasadniać swoich tez, języki słowiańskie i bałtyjskie stanowiły kiedyś jedność. Nie wnikam tu, czy niegdysiejszy język bałtosłowiański rozpadł się w pewnym momencie na bałtyjski i słowiański, czy też może Słowianie to niejako jedna z gałęzi Protobałtów, która uzyskała językową odrębność, np. w wyniku najazdu irańskich Sarmatów (hipoteza ta wygląda dość atrakcyjnie i zgodna jest z legendami, które, jak mówią, niosą ziarno prawdy).

2. Języki bałtosłowiańskie wykazują wyraźne zbieżności leksykalne z innymi językami satəm, zwłaszcza z indoirańskimi. Pozostałe, tj. albański i ormiański, podległy tak silnym wpływom nieindoeuropejskiego substratu (języka, na który się nałożyły), że trudno już dziś cokolwiek wnioskować na temat ich niegdysiejszych pokrewieństw czy leksyki (np. tylko stosunkowo mały odsetek słów ormiańskich ma ustaloną jakąkolwiek etymologię). Tym bardziej nie sposób przeprowadzić analizy języków wymarłych, jak tracki, które są po prostu poznane bardzo wyrywkowo. Wyraźne podobieństwo dobrze poznanych i mało zmienionych języków satəm świadczy, że cała ta grupa wywodzi się z jednego wspólnego prajęzyka (prasatəm).

3. Języki bałtosłowiańskie wykazują szereg leksykalnych zbieżności z germańskimi, a w mniejszym stopniu z italoceltyckimi i innymi językami kentum (grecki, hetycki, tocharski). Wyraźne są przy tym zbieżności bałtyjsko-germańskie (teza całkowicie przecząca bezzasadnym przypuszczeniom Bańkowskiego). Prawdopodobnie nigdy nie było jakiegoś języka prakentum (w przeciwieństwie do języków satəm), a podobieństwa np. germańskiego do bałtosłowiańskiego dadzą się wytłumaczyć ich bliskim sąsiedztwem. Przy tym podobieństwo może być wyjaśnione trojako:

istnieją wzajemne zapożyczenia dokonane jeszcze w najstarszej epoce (np. przed przesuwką germańską) – takie zapożyczenia są dziś nie do odróżnienia od wyrazów odziedziczonych,;
ten sam lub podobny przedindoeuropejski substrat spowodował przyjęcie takich samych lub podobnych zapożyczeń,;
część wspólnych wyrazów mogła zachować się od czasów najdawniejszych, podczas gdy w innych językach zanikły; wpłynęło na to również bliskie sąsiedztwo i początkowo podobieństwo form pre-germańskich do pre-bałtosłowiańskich.

4. Teza o szczególnym genetycznym związku germańsko-słowiańskim jest nieprawdziwa. Oczywiście istnieją leksemy występujące tylko w tych dwóch grupach, ponieważ:

ich odpowiedniki nie przetrwały w bałtyjskim,;
są to w rzeczywistości trudne dziś do zidentyfikowania stare zapożyczenia.

5. Na pewnym etapie rozwoju (powiedzmy około 2500 roku p.n.e.) języki satəm zajmowały położenie centralne (w sensie geograficznym) w obrębie rodziny indoeuropejskiej, zapewne mówiące nimi ludy nie opuściły jeszcze kolebki rodziny, za którą należy uważać stepy Ukrainy. W tym czasie niemiecki niż zajmował język pragermański, na południe od niego leżał obszar prajęzyka italoceltyckiego. Badania archeologiczne podobno wskazują, że w owym czasie plemiona germańsko-italoceltyckie nie osiągnęły jeszcze wymienionych siedzib, lecz posuwały się na razie mozolnie na zachód wzdłuż Dunaju. W takim wypadku wyżej omówiony obraz powstałby później, gdzieś około roku 2000. Gdzieś nad Morzem Czarnym mogli mieszkać przodkowie Greków i części słabo znanych ludów Bałkanów mówiących językami kentumowymi (inne mogły na razie wędrować wraz z Italocelto-Germanami), a także – na południe od nich – przodkowie Anatolijczyków (Hetytów, Luwijczyków i innych). Przodkowie Tocharów wędrowali na wschód lub przymierzali się właśnie do odbycia takiej wędrówki.

6. Ponieważ w językach słowiańskich najmniej jest trudnych do zetymologizowania pożyczek przedindoeuropejskich (zwłaszcza takich, których nie byłoby i gdzieś indziej), założyć należy, że ta właśnie grupa najdłużej pozostawała w praojczyźnie Indoeuropejczyków. Radiacja języków satəm nastąpiła chyba dopiero wtedy, gdy większość języków kentum zajęła już swoje historyczne siedziby. Pewne przesłanki (np. nazwy geograficzne) sugerują, że Indowie byli pierwotnie bliższymi sąsiadami przodków Słowian niż Irańczycy, jednak potem to oni dotarli dalej na wschód. Związki leksykalne czy semantyczne irańsko-słowiańskie to już wynik ich późniejszego sąsiedztwa.

7. Wydaje się, że fale migracyjne Indoeuropejczyków nie zalewały kompletnie dużych obszarów, lecz początkowo tworzyły się liczne wyspy języków indoeuropejskich w tle języków przedindoeuropejskich autochtonów. Po dłuższym lub krótszym czasie ludy autochtoniczne wtapiały się w masę żywiołu indoeuropejskiego i rozdzielone kiedyś w wyniku takiej mozaikowej migracji języki znów się spotykały. Dlatego np. w pragermańskim była przesuwka, a w sąsiednim (ale oddzielonym nieindoeuropejskim „tłem”) celtyckim zupełnie inny proces – lenicja. Dlatego dochodziło do fal zapożyczeń, np. z celtyckiego do germańskiego, gdy języki te w końcu zaczęły sąsiadować ze sobą. Taki mozaikowy model wyjaśnia też różnice w opanowywaniu nowych technologii (np. brązu, żelaza) i związanego z nimi słownictwa.

8. Protosłowianie byli zapewne przez jakiś czas oddzieleni od Germanów jakimś ludem italoceltyckim. Proponuje się tu przede wszystkim italski superstrat (język, który napłynął na inny, wpłynął na niego, ale nie przetrwał) lub adstrat (język sąsiadujący) biorący udział w etnogenezie Słowian. Tym italskim superstratem mógł być język Wenetów. W pewnym punkcie historii Europy lud ten dotarł nad Bałtyk, do zachodniej Francji, a przede wszystkim w okolice Wenecji (stąd i nazwa tego miasta). Temat Wenetów został potraktowany odrębnie. Język nadadriatyckich Wenetów jest w jakimś stopniu poznany. Wykazuje cechy italskie i celtyckie, z domieszką germańskich. Wydaje się atrakcyjną hipoteza, że to Wenetowie poprzedzali Słowian na północnych obszarach Polski. W pierwszych wiekach n.e. zostali tam unicestwieni – przez najazdy Germanów, przez gospodarkę wojenną lub z jeszcze innego powodu – i to spowodowało powstanie względnej pustki osadniczej (czyli zdziesiątkowanie ludności). Mogli zostać stąd zepchnięci przez Gotów na tereny zamieszkane przez Słowian i roztopili się w ich masie będąc jednym z czynników zwiększających stan populacji naszych przodków, co niedługo zaowocowało gwałtowną ekspansją. A pozostałe w kraju nad Wisłą nędzne ich resztki zasymilowali napływający Słowianie…

Uwaga: Źródła i literaturę drukowaną do omawianego tu tematu podano na osobnej stronie.

Artykuł został opublikowany także na witrynie autora pod adresem http://grzegorj.5v.pl/lingwpl/slowindoeuro.html

słowiańskie słowianie słowiański satem kentum indoeuropejskie