Artykuł ten omawia etymologię liczebników polskich na tle borealnym. Omawiane formy liczebników zebrano w tabeli na osobnej stronie.
Liczebniki stanowią konserwatywną warstwę słownictwa. Pewne formy mogą pozostawać w języku przez tysiące, a nawet dziesiątki tysięcy lat jego rozwoju. Nic więc dziwnego, że np. języki indoeuropejskie mają zasadniczo wspólny zestaw form liczebnikowych. Byłoby jednak uproszczeniem twierdzić, że wszystkie te formy wywodzą się z jednego źródła. Z drugiej strony niektóre dają się zestawić z formami w językach należących do innych rodzin językowych.
Rekonstruowane formy indoeuropejskie poprzedzono w artykule gwiazdką (*), formy z prajęzyków poszczególnych grup (PG, PS) poprzedzono natomiast znakiem „†”.
0 • 1 • 2 • 3 • 4 • 5 • 6 • 7 • 8 • 9 • 10 • 100 • 1000 • 10 000
Zero (0)
W języku polskim używana jest tylko jeden leksem zero. Jest to wyraz zapożyczony ze średniowiecznej łac., gdzie miał postać zephirum i znaczenie ‘cyfra’. Wyrazy „cyfra” i „szyfr” wywodzą się zresztą z tego samego źródłosłowu, lecz za pośrednictwem niem. i fr. Z kolei wyraz łac. wywodzi się z arab. ṣifr ‘zero, pustka, próżnia’.
Przy liczeniu na średniowiecznym abaku używano żetonów zwanych apices odpowiadających cyfrom 1–9. Apex dla ‘0’ nie był używany, a brak żetonu opisywano jako sipos. Termin ten może mieć związek z omówioną nazwą zera.
Jeden (1)
W stpol. jedzin, jedzien (D jednego), i skróciło się tu do e ruchomego wskutek częstości użycia, a d wstawiono z form przypadków zależnych. Starsza forma bez redukcji rozwinęła się w jedyny z twardym d pod wpływem jeden (por. też rzeczownik odliczebnikowy jedynka). Postać zach-słow. †jedinъ, wsch-słow. †odinъ, por. odyniec (z ukr.), pierwotnie ‘stary samiec dzika żyjący w pojedynkę’.
Element jed- ~ od- ma być pozostałością archaicznego formantu *ed o znaczeniu ‘jedynie, tylko, właśnie’, z pochodzenia być może zaimka wskazujący rodzaju nijakiego o rdzeniu *e, który zostawił ślady w językach anatol. (het. miejscownik edi ‘w tym’), w łac. (ecce < *ed-ke ‘oto’, mēd ‘mnie, acc.’ < *me-ed), w germ. (niem. etwas ‘coś’), w skr. (asya ‘tego’ < *e-sjo). Ten sam formant można odnaleźć w pol. ledwie, dawniej tylko ledwo, które jest skróceniem od le jedwo (znanego w stpol.); jedwo zawiera końcówkę przysłówków -o i zastępuje og-słow. jedva < *ed-wōs, por. litew. võs ‘ledwie’.
Element jed- ~ od- ma związek z liczebnikiem ‘jeden’ w wielu językach: fiń. yksi, est. üks < *ükte, może mans. akva, selkup. ukkyr, sirenik atə́ʁəsə́ẋ, grenl. atāsiq < *ataʁu-ci-, arab. wāḥidun, ˀaḥadun, hbr. ˀeḥāḏ. czad. *ʔʷaḥad-, *ʔʷaḥid-. Por. też turkm. öjkün- ‘imitować’, jakuc. ütügün- ‘t.s.’, stjap. ojazi < *əja(n)si ‘jednakowy’, gruz. oden ‘tylko, dopiero, na razie’, tamil. utti ‘przeciwnik w grze’, telugu uddi ‘para, równy’.
Cząstka inъ widoczna jest też w pol. inny < iny, scs. inorogъ ‘jednorożec’. Zawarta w niej samogłoska i jest wynikiem rozwoju zredukowanego IE *oi (być może przez stadium *ui) – jest to najbardziej pierwotna postać liczebnika ‘jeden’, jaka da się zrekonstruować. Zachowana być może w domniemanym het. *ās, luw. a < *ojos oraz w gr. dial. íos ‘jeden’ w innej postaci apofonicznej (wyraz ten może być jednak efektem wyrównań analogicznych). W różnych językach IE rozszerzono ją o elementy spółgłoskowe:
- -n- (-Hn-), por. łac. ūnus < oinos, stir. óen, wal. un, prus. aīns, ang. one < stang. ān, goc. aíns < PG †ajnaz, PS †inъ < *oinos, litew. víenas ze śladem po laryngalnej i z nietypowym rozwojem *wai- < *oi-, też gr. oínē ‘jedynka na kostce do gry’, orm. -in ‘ten sam’, może alb. një (zapoż. z łac. ūnus?),
- -k-, por. skr. ēkas < *oikos,
- -w-, por. aw. aēva- < *oiwos, oset. iu, gr. cypr. oiwos ‘jedyny’ (klasyczne oĩos).
Dwa elementy są widoczne w pahlavi ēvak, prawdopodobnie też w kurd. i pers. yak.
Rdzeń *oi- (*Hʷoi-) może być też widoczny w niektórych formach samojedzkich: nganas. ŋuoi. Możliwe, że nie wyrażał pierwotnie wcale liczby ‘1’, ale ‘2’: *ojos, *oinos, *oikos, *oiwos znaczyły ‘ten z dwóch’, ale też ‘tamten z dwóch’, stąd dziś pol. inny. Por. przypuszczalne *d(e)-Hʷoi > †dъvě > dwie.
Kolejny indoeuropejski rdzeń o znaczeniu ‘1’ to *sem- ~ *sm̥-. Występuje w gr. heĩs < *sems ‘jeden’, mía < *smijə ‘jedna’, hen < *sem ‘jedno’, haploũs < haplóos < *sm̥- ‘pojedynczy, prosty’, myc. eme ‘1’; łac. sem-el ‘jeden raz’, sim-plex ‘pojedynczy’, licyj. sñta ‘1’, toch. sas, orm. mi < *smi). Ten sam rdzeń występuje w języku pol. w innej postaci apofonicznej w wyrazie sam < PS †samъ < *sōmos. Prawdopodobnie forma słowiańska zachowała pierwotne znaczenie. Kolejną formę apofoniczną reprezentuje forma germańska, np. ang. same ‘ten sam’. W złożeniach trafia się także *se-, por. skr. sa- (o ile nie od *sm̥-, zob. ‘1000’), gr. hekatón < *se-ḱm̥tom, dosł. ‘jedna setka’.
W języku greckim przechował się prawdopodobnie jeszcze jeden stary rdzeń o znaczeniu ‘1’, obecny w wyrazach monás ‘jedynka’ oraz mónos ‘sam jeden, pojedynczy’. Za pokrewne uważa się rekonstruowane draw. *mēn̠i ‘ciało’, jap. mono ‘rzecz, przedmiot’, mandżu-tunguskie *mēn ‘sam, swój’, mong. mön ‘on, ten sam’, koreań. mom ‘ciało’, kuszyckie *mVn ‘jeden’. Podane greckie wyrazy mają jednak także etymologię alternatywną – wiąże się je z rdzeniem *sem- ~ *sm̥-, np. monás < †sm-on-ad-s.
Podobieństwo postulowanego indoeuropejskiego *se- do indonezyjskiego se- (< satu ‘jeden’, por. se-ratus ‘100’, dosł. ‘jedna setka’) jest zapewne dziełem przypadku, patrz jednak dalej.
Niejasne jest pochodzenie liczebnika ‘1’ w niektórych językach, np. het. ant może z *anter- ~ *alter- ‘jeden z dwóch’, por. łac. alter.
W etruskim (uważanym za najbliższego krewnego języków indoeuropejskich) ‘1’ nosiło nazwę tu, tun, θu, θun. Nazwa ta może być związana z IE liczebnikiem ‘2’, ale bardziej prawdopodobny jest związek z zaimkiem wskazującym, pol. gr. to, ang. the, gdyż etr. θ powinno odpowiadać IE *t, por. związek fiń. toinen ‘drugi’ z zaimkiem tuo ‘tamten’. Liczbę ‘19’ Etruskowie wyrażali, podobnie jak Rzymianie, odjęciem jedności od 20: θunem zaθrum.
Apex dla ‘1’ nosił nazwę igin. Nazwa ta nie ma ustalonej etymologii, choć niekiedy podejrzewa się rodowód akadyjski (gdzie ‘1’ = išten) lub węgierski (dziś egy, niejasne, może z zaimka *e ‘ten’). W różnych językach znajdziemy wiele form niejasnych, np. mans. akva, chant. it (związane z węg?), nien. ŋup, ŋopoj, kamas. op.
Przy wyliczaniu używa się formy raz (†razъ ‘uderzenie’ < *wrōǵ- ‘nacięcie’, por. litew. rúožas ‘pas, kreska’, gr. rhõks, rhõg- ‘rysa, szczelina’, lesb. wrẽksis), zamiast jeden raz.
Liczebnik porządkowy pierwszy to forma wyłącznie pol., utworzona jako stopień (naj)wyższy słowiańskiego przymiotnika †pŕ̥vъ ‘pierwszy, początkowy’ (por. ros. пе́рвый, pol. pierwotny, pierworodny, dopiero). Słowo wydaje się być oparte jest na nierozszerzonym IE rdzeniu *pirvo- < *perHʷ ~ *proHʷ (por. gr. prõtos < *proHʷto-, intonacja cyrkumfleksowa pomimo pochodzenia od grupy z laryngalną wynika z gr. praw akcentowych). W innych językach używa się formy z sufiksem *-omo- używanym do tworzenia stopnia najwyższego, por. gr. hom. prómos < *pr̥Hʷomo-, łac. prīmus, litew. pìrmas, stang. forma < *perH̥ʷmo-, może orm. aṙaǰin ‘pierwszy’. gr. próteros ‘przedni’ ma z kolei sufiks stopnia wyższego *-ter-. Inny stopień apofonii wykazują pol. przód < †perdъ, przedni < †perdъnьjь < *perHʷ-. skr. prathama pochodzi być może od formy z przestawką *protHʷomo- < *proHʷtomo- i jest z pochodzenia formą stopnia najwyższego (mającego normalnie sufiks -tama- < *-t-omo-). Współczesne ang. first jest z pochodzenia również formą stopnia najwyższego, z innym sufiksem (stang. fyrmest). Dokładnym odpowiednikiem formy słowiańskiej wydaje się być skr. pūrvas < *pr̥Hʷo- ‘pierwszy, najstarszy’; możliwe, że lepsza byłaby rekonstrukcja *pr̥Hʷ-wo- z dodatkowym sufiksem. Por. także skr. purā < *pr̥Hʷ- ‘w dawnych czasach’, pol. pra- < *proHʷ- (pradziadek, pradawny, prajęzyk).
Dwa (2)
Pol. dwa i dwie to dobrze zachowane postacie liczby podwójnej (pierwotnie rodzaju męskiego i żeńskiego) od rdzenia obecnego we wszystkich językach indoeuropejskich: skr. dvāu, dvē lub duvāu, duvē, aw. duwa, oset. dıwæ, pers. do, gr. hom. eol. dýō < *duwō, gr. dýo, łac. duo (z wtórnym skróceniem wskutek częstości użycia), także gr. dṓdeka ‘12’ < *dwō-, ang. two, goc. twai < PG †twai, het. dā-, luw. duwa-, toch. wu, alb. dy, stir. dá > dó, wal. dau (w dialekcie Cardiganshire / Ceredigion odnotowano postać z bezdźwięczną tô, być może jest to rezultat analogii do form germańskich lub do następnego liczebnika târ ‘3’), litew. dù < dvúo, PS †dъva, †dъvě < *d(u)wō(u), *d(u)wai. W końcówce rodzaju męskiego występuje oboczność *ōu ~ *ō, która jest śladem po laryngalnej: *-ō(u) < *-oHʷ. Forma zbiorowa dwoje jest także tworem indoeuropejskim, używanym dawniej we wszystkich rodzajach (stpol. dwój, dwoja, dwoje), por. PS †dъvojъ ‘podwójny’, skr. dvaya-, gr. doiós < †dwoios, litew. dvejì. W przypadkach zależnych pojawia się dodatkowe -g- o niejasnym rodowodzie, zob. czworo.
Współczesna forma męskoosobowa dwaj zawiera rozszerzający element -j niezbyt jasnego pochodzenia. Element ten stał się wyznacznikiem rodzaju męskiego liczby podwójnej w niektórych językach słowiańskich. W pol. zachował się szczątkowo.
Pierwotniejsza forma IE liczebnika ‘2’ daje się zrekonstruować jako *du. Używane w złożeniach *dwi- (por. skr. dvi-, gr. di-, łac. bi-) nie zachowało się w słowiańskim. Niejasny jest związek tego *dwi- z gr. diá-, eol. zá ‘przez; wciąż; bardzo’, łac. dis- ‘roz’, stsas. te-, ti-, stang. te-, sgn zi-, ze-, niem. zer-, alb. tsh-.
Podobieństwo PIE *du do indonezyjskiego dua ‘dwa’ jest prawdopodobnie dziełem przypadku. Z drugiej strony zupełnie niepodobne z pozoru orm. erku jest regularną formą indoeuropejską (w języku tym dawne *dw rozwinęło się w rk).
Gr. deúteros ‘drugi, najbliższy, drugorzędny’ posądzany jest o związek z deúomai ‘jestem gorszy, słabszy’. Nie można chyba jednak do końca wykluczyć dalszych związków z *de-wo-, tym samym rdzeniem, który zawarty jest w PIE *duwō(u) ‘2’, może to właśnie czasownik dorobiono wtórnie. Od tego samego rdzenia *deu-, tylko na innym stopniu apofonii, wywodzi się pol. dawno < *dōu-ino.
Być może pojęcie ‘dwa’ oddawał pierwotnie element *wo ~ *wi ~ *woi (*Hʷo ~ *Hʷi ~ *Hʷoi) dołączony do *d(e)-, tego samego rdzenia, który widać w *deḱm̥t ‘dziesięć’, i oznaczającego pierwotnie ‘1’. Za przyjęciem takiej hipotezy świadczy stary liczebnik o znaczeniu ‘20’, niezachowany w słowiańskim, por. skr. viṁśati, aw. visaiti, orm. kʰsan, gr. eikosi, eol. wīkatī, łac. vīgintī z samodzielnym *Hʷī- (które w pgr. rozwinęło się w †ewī-, przy czym tzw. proteza wokaliczna e-, ślad po laryngalnej, mogła nie występować w pewnych dialektach). Por. także skr. vi- ‘osobno’.
Inny rdzeń zawierają pol. oba < *obhō(u), obydwa (złożenie oba i dwa), oboje; podobnie zbudowane jest litew. m. abù, ż. abì (także abùdu, abìdvi), zbiorowe abejì, ãbejos. W gr. hom. znajdziemy ámphō, język klas. zna tylko amphóteros. Inne przykłady: łac. ambō, toch. A āmpi, toch. B āntpi, antapi, skr. ubhā(u), ubhē, goc. bai, ba, stang. bā, ang. both.
Z IE formą związane są też pewnie fiń. kumpi ‘który z dwóch’, kumpikin ‘oba’. Węg. mindkét ‘oba’, dosł. ‘wszyscy dwoje’, przypomina strukturą (choć nie formą) złożone formy BS.
Najprawdopodobniej istniał jeszcze jeden rdzeń IE o znaczeniu ‘2’, widoczny w skr. yamá- ‘bliźniak’, aw. yə̄ma-, stir. emuin ‘bliźniacy’, emnatar ‘podwajają się’. Wobec łot. jumis, juma, jume ‘dwie połączone rzeczy’, łac. geminus, -a, -um ‘bliźniaczy, podwójny’, litew. kemerĩs ‘owoc lub orzech zrośnięty z dwóch’ postać PIE jest trudna do zrekonstruowania (*jemH-, *jumH-, *gem-, *kem-).
W historii polskiego wyrazu bliźniak zachodziły znaczne zmiany znaczeniowe. PIE rdzeń *bhlēiǵ- ~ *bhlīǵ- oznaczał ‘bić, rzucać’. Na gruncie słowiańskim przymiotnik oparty na tym rdzeniu, *blizъ ‘zbity’ uzyskał znaczenie ‘ściśnięty’, następnie ‘przyległy’, wreszcie ‘bliski’. Pochodzi od niego przymiotnik *bližьnjь lub *blizъnь (skąd bliźni), pierwotnie określenie sąsiada, później krewniaka lub powinowatego. Od tego przymiotnika z kolei utworzono wyraz bliźniec, później bliźnię, dziś raczej bliźniak. Zgodnie z normą bliźniętami nazywa się dzieci pochodzące z tego samego porodu, niekoniecznie dwojaczki. Związki bliźniąt z ideą liczby 2 zostały dodatkowo osłabione, gdy bliźnim zaczęto nazywać każdego człowieka zgodnie z zasadami etyki chrześcijańskiej.
Etruski liczebnik ‘2’ brzmiał zal, znana jest też postać ‘20’ – zaθrum. Forma eslem zaθrum wyrażała ‘18’, dosł. dwa mniej dwadzieścia (p. zal : esl-). Według najnowszej hipotezy, śar lub zar oznaczało ‘12’ (a nie ‘10’, jak dawniej przypuszczano). Formy te nie mają związków z IE, a śar może nawet oznaczać 2 * 6.
Uralski liczebnik ‘2’ brzmiał *kakta lub *käktä, por. fiń. kaksi, węg. két, kettő, nien. śid́e. W językach IE może odpowiadać jej *kʷet-, litew. keketà, kektà, scs. četa, zob. 4. Jego ałtajskim odpowiednikiem jest *gằgtà̀, por. tur. kat ‘warstwa’, jakuc. xat ‘podwójny’, mong. ɣaɣča ‘pojedynczy, sam jeden’, ewenk. gagda ‘jeden z pary’, stjap. kata ‘jedna z dwóch stron’. Dalsze możliwe związki tego rdzenia mogą ilustrować tamil. kiṭṭu ‘blisko’, omot. *gutto ‘dwa’, sino-tybet. *ghat ‘1’.
Liczebnik porządkowy drugi, podobnie jak w wielu innych językach indoeuropejskich, nie ma związku z liczebnikiem głównym. Pierwotnie znaczył ‘jeden z oddziału wojskowego’ (por. na pozór nieprawdopodobną etymologię cztery), później ‘inny z wielu’, ‘inny z dwóch’, w końcu ‘drugi z kolei’. Stare znaczenie zachował stpol. rzeczownik drug, dziś druh (ukraińskiego pochodzenia) < *dhroughos. Słowo to znane jest też w litew., gdzie draũgas ‘małżonek, towarzysz’. Por. także litew. draũg ‘razem’, goc. drauhtinon ‘należeć do jednego oddziału’, driugan (*dhreugh-) ‘łączyć się w oddział’, stang. dryht ‘towarzysz w boju’ (*dhrugh-). Dalsze pokrewieństwo wykazują łac. drungus ‘oddział’ i stir. drong ‘tłum, oddział’.
Liczebnik drugi wyparł stpol. i og-słow. wtóry < †vьtorъ (lub †vъtorъ), może od *witero-, por. skr. vitaras ‘prowadzący dalej’, vi- ‘osobno’. Jeśli jednak postać z †ъ jest pierwotniejsza, może †vъtorъ < †ъtorъ < †ǫtorъ < *antoro-, por. litew. añtaras, skr. antaras, anyas, ang. other, goc anþar ‘inny’, por. też cz. úterý ‘wtorek’. Dziś używa się tylko derywatu wtórny. Łac. alter, alius oparte są prawdopodobnie na innym rdzeniu (*al-), chyba że *alteros < *anteros, co możliwe w formie o dużej częstości użycia; bardzo podobny do liczebnika słowiańskiego łac. zaimek pytajny uter jest prawdopodobnie rezultatem nieregularnego rozwoju *kʷoteros ‘który z dwóch’ (por. pol. który < *kʷotoros).
Nazwą apex dla ‘2’ było andras. Widoczne jest w niej podobieństwo do niektórych IE liczebników porządkowych o znaczeniu ‘drugi’. Związek z syryjskim tərēn jest mniej przekonujący.
Jeszcze inny rdzeń miał stang. æfterra < *apo-ter-. W wyrazie tym *apo- wyraża następstwo tak samo jak pol. po czy łac. post.
Z kolei łac. forma secundus to pierwotny imiesłów przyszły (‘mający nastąpić’) utworzony od rdzenia czasownika sequor ‘następuję, podążam’. Ten sam rdzeń zawiera ang. see < *sekʷ-, pierwotnie ‘patrzę za czymś, podążam wzrokiem’.
Fińska forma toinen ‘drugi’ ma związek z zaimkiem tuo ‘tamten’.
Liczebnik ułamkowy pół (i wtórne połowa) jest z pochodzenia rzeczownikiem o temacie na -u, †polus, por. alb. palë ‘strona, partia, część’. Rdzeń *pelə- ~ *polə- oznaczał pierwotnie ‘rozdzielać na dwoje’, por. pleć < †pelti, dziś raczej plewić, pierwotnie ‘oddzielać plewy od ziarna’.
Już w PS istniały dalsze liczebniki ułamkowe: półtora < †polъ vъtora, półtrzecia < †polъ tretьja ‘dwa i pół’ itd. Formy te, z wyjątkiem półtora, nie są już dziś używane.
Forma PG, por. ang. half wykazuje prawdopodobnie metatezę i nieregularny rozwój laryngalnej, co czasem obecne w germańskim: †xalb- < *kolp- < (?) *polk- < (?) *polH-.
Formy uralskie, jak fiń. puoli ‘strona, połowa’, węg. fél ‘t.s.’, są związane z formą IE w sensie genetycznym.
Inny rdzeń zawiera litew. pùsė, pùs (? < *pl̥H-s-) ‘1/2’. Forma ta wydaje się związana z toch. poṣi ‘strona, ściana, żebro’.
Trzy (3)
Liczebnik trzy to z pochodzenia forma rodzaju nijakiego (< PS †tri, por. het. tri-, luw. *tarri-, skr. wed. trī, litew. trỹs, stir., wal. tri, gr., łac. tria < *trij-H, goc. þrija). Forma rodzaju męskiego została rozszerzona o wtórne j (dziś męskoosobowe trzej). PS †trьje < *trej-es, por. skr. traya-, aw. þrayō, kurd. sē, pers. se, toch. A tre, toch. B trai, łac. trēs, gr. treĩs, goc. þreis, alb. tre, oset. ærtæ z przestawką i protezą, orm. erekʰ ‘3’ obok eṙapatik ‘potrójny’. Temat miał postać *trej- ~ *tri- (apofonia). Formy żeńskie zawierały przyrostek *sor ~ *sr ‘kobieta, istota płci żeńskiej’, por. skr. tisras, stir. teoir < *t(r)i-s(o)r-. Zanikły one jeszcze przed epoką PS.
Trzeci opiera się prawdopodobnie na nierozszerzonej postaci rdzenia (*tre-ti-), por. stang. þridda < *tret-jo-. W gr. obok trí-tos występowało (w dial.) pierwotniejsze (?) tértos < *tr̥-to-, podobnie łac. tertius < *tr̥-tio-.
Etymologia *trejes jest niejasna. Trudno oprzeć się wrażeniu, że rdzeń *tr(e)- ma coś wspólnego z morfemem -ter- ~ -tor- występującym w wielu wyrazach oznaczających element pary. Np. IE *pəter – *māter (‘ojciec’ – ‘matka’), pol. który < *kʷotoros (pierwotnie ‘który z dwóch’), skr. prataras ‘przedni’, dosł. ‘ten z dwóch, który jest z przodu’. Być może zatem pierwotnie ‘trzy’ to ‘para i jeden’ lub ‘trzeci’ to ‘żaden z pary’.
Wysunięto również przypuszczenie o związku tego liczebnika z rdzeniem *ter- oznaczającym granicę, koniec, np. skr. tarati ‘przedostaje się przez coś’, tarman ‘szpic słupa ofiarnego’, het. tarma- ‘kołek, gwóźdź’, gr. térthron ‘koniec, szpic’, térma ‘cel, punkt końcowy’, térmōn ‘granica’, łac. termen, termo, terminus ‘kamień graniczny’, trans ‘poza czymś, poza coś’, ang. through < stang. þurh ‘przez’, niem. durch, skr. tiraś-ca, pol. Tatry z iliryjskiego Tr̥tri (rdzeń z reduplikacją w postaci *tr̥-tr-), gr. Tártaros ‘Tartar, kres życia, siedziba umarłych’. Przesunięcie znaczeniowe musiało dokonać się bardzo dawno, w epoce, gdy rozróżniano jedynie ‘jeden’, ‘dwa’ i ‘wiele’, a ‘trzy’ oznaczało ‘poza dwoma’, ‘więcej niż dwa’. Hipotezę taką zdają się potwierdzać takie wyrazy, jak ang. throng ‘tłum’ (< IE *tr-onk-, por. jednak stir. drong ‘tłum, oddział’ < *dhr-) czy frankońskie throp ‘kupa, stos’, z czego fr. trop, włoskie troppo ‘za, zbyt’, a także łac. troppus, ang. troop czy pol. trupa.
W indonezyjskim spotykamy formę tiga, dla prajęzyka austronezyjskiego rekonstruuje się jednak *telu, w niektórych językach występuje forma teru jeszcze bliższa IE (por. też sem. θalāθ- i berber. *krad). Dla porównania orm. er(e)kʰ, zupełnie niepodobne do rekonstruowanej formy IE, wywodzi się od *trejes (-s ma dawać w ormiańskim -kʰ, t miało zaniknąć w grupie spółgłosek, e- jest protezą dodaną dla ułatwienia wymowy). Formę IE łączono też z semickimi liczebnikami o znaczeniu ‘2’, np. aram. tərēn.
Etruski liczebnik ‘3’ brzmiał ci, ki. Znamy też cealχ ‘30’. Z kolei ciem zaθrum wyrażało ‘17’, dosł. trzy mniej dwadzieścia.
Nazwą apex dla ‘3’ było ormis. Nazwa ta wydaje się związana z węg. három. Ugrofiński liczebnik ‘3’ rekonstruuje się jako *kolme, por. fiń. kolme. Formy z -r- występują tylko w węgierskim i mansyjskim, choć niekiedy uważane są na pierwotniejsze. Zestawia się je także z nien. ńaxar, selkup. nāgor, jakoby z *na- + *kor-.
W liczebniku ‘3’ w różnych językach obserwujemy nieregularne zmiany spółgłosek. Np. węg. három i fiń. kolme, semickie *θalāθ-, berber. *krad i eg. *ḥamtaw. Nie można zatem wykluczyć genetycznego związku wszystkich tych form ze sobą, jak też i z IE *trei-.
Cztery (4)
Formy pol. czterej, cztery wykazują nieregularny zanik samogłoski spowodowany częstością użycia oraz stwardnienie r: Stpol. znał formy czterzy, czetyrzy. Og-słow. formy (męska i nijaka) brzmiały †četyre, †četyri. Liczebnik ten to jakieś stare, niezbyt jasne złożenie, IE odpowiedniki form PS mogłyby brzmieć *kʷetūres, *kʷetūrī. Obok postaci tematu *kʷetūr- występowały i inne postacie apofoniczne:
- *kʷetwōr- (skr. catvāras, aw. čaþwārō, kurd. čwār, pers. čahār, goc. fidwōr, zapewne łac. quattuor ze skróceniem, ew. od *kʷetwor-, por. gal. petor, wal. pedwar, stir. cethair, gr. dial. tétores, oset. cıppar),
- *kʷetwor- (gr. téttares, téssares, tésseres, myc. qetoro; porządkowe: gr. tétartos, litew. ketvir̃tas, słow. četvŕ̥tъ, f żeńskie: skr. catasras, stir. cetheoir < *kʷetworo-sor-),
- *kʷetur- (litew. keturì, skr. catur-; gr. hom. písyres, goc. fidur- mają *p < *kʷ),
- *kʷetr-, *kʷetru- (z nieregularnym zanikiem w – gr. tetra-, łac. quadru-).
Liczebnik zbiorowy czworo (w stpol. czwór, czwora, czworo ‘poczwórny’, także czwiór, czetwiór) wywodzi się od †četverъ (por. litew. ketverì), ma nieregularne stwardnienie -w- w skutek częstości użycia, jednak PS znał także formę †četvorъ. Formant -er- ~ -or- tworzy liczebniki zbiorowe począwszy od czworo, być może został wyabstrahowany z tego liczebnika i przeniesiony na następne (pięcioro, sześcioro, …). W przypadkach zależnych pojawia się rozszerzenie tematu -g-, pierwotnie prawdopodobnie budujące kolejną formację liczebnika zbiorowego. Litew. ketvérgis ‘czteroletni’ nie jest dokładnym odpowiednikiem formy słowiańskiej †četverъgo zawierającej jer po r. Można dyskutować związek tego rozszerzenia z końcówką dopełniacza zaimków typu jego i dalej z postulowaną indoeuropejską partykułą wzmacniającą *ghe ~ *gho (por. pol. że, łac. mihi ‘mi, mnie’, skr. aham ‘ja’) lub *ge ~ *go (goc. mik < *mege ‘mnie’, gr. égōge, może gr. égōge, egṓ, łac. ego ‘ja’).
Rdzeń *kʷet- miał prawdopodobnie pierwotne znaczenie ‘para (ludzi)’, element *-wo- < *Hʷo wyrażałby wówczas ‘podwójność’ pary. Scs. zachował wyraz četa ‘oddział, tłum’, por. litew. keketà, kektà, łac. caterva (? < queterva), stir. cethern o tym samym znaczeniu (być może ‘tłum’ < ‘grupa’, ‘oddział’ < ‘zespół’ < ‘dwoje ludzi razem’). Możliwość powiązania znaczeniowego wyrazu oznaczającego oddział wojskowy z liczebnikiem ‘2’ potwierdza niebudząca wątpliwości etymologia liczebnika porządkowego drugi, wyrazu znacznie nowszego pochodzenia. Por. też wyżej liczebnik ‘2’ w językach uralskich.
Dłuższe formy ulegały nieregularnym zmianom i redukcjom wskutek częstości użycia, np. gr. trápeza zamiast †tetrápeza ‘stół (stojący na czterech nogach)’ czy skr. turīyas zamiast †caturīyas ‘czwarty’, pol. cztery, czworo, czwarty zamiast **czetery, **czetwioro, **czetwarty. W formach germ. nieregularnie *kʷ > *p > f, stang. fēower ‘cztery’, fēorþa ‘czwarty’ z zanikiem d, por. goc. fidwōr. Inne nieregularności: alb. katër bez oczekiwanej palatalizacji, toch. śtwar, orm. čʰorkʰ, čʰors ‘4’ obok kʰaṙasun ‘40’. Formy łac. i gr. mają nietypową geminację t. Łac. liczebnik porządkowy quārtus i skr. caturtha- oraz litew. ketvérgis wykazują ślady laryngalnej (w łac. też nieregularny zanik *-tw-).
Pierwotna forma IE mogła być złożeniem *kʷet-twoHr-. Z pierwszą częścią *kʷet- związane było zapewne etruskie huθ (por. gr. Hyttenía = Tetráptolis, Cztery Miasta). W języku tym, jak się obecnie wydaje, był używany dwunastkowy system liczenia – stąd huθzar interpretowane jest obecnie jako ‘16’, dosł. ‘cztery dwanaście’. Z rdzeniem *kʷet- ma być też związane uralskie *kūtti ‘6’.
Druga część, *tworH- (być może kontynuowana w skr. turīyas ‘czwarty’), wydaje się mieć związki z formami ałtajskimi: czuw. tăvat, jakuc. tüört, tur. dört, stmong. dörben ‘4’, döčin ‘40’, mandż. dujn ‘4’, jap. yo- < *də-. Tu zdają się także należeć (zapożyczone?) formy samojedzkie: nien. t́et, selkup. tett.
Pewne stare języki indoeuropejskie, zwłaszcza anatol, zachowały inne formy ze znaczeniem ‘4’, por. het. meiu-, luw. mawi- (licyj. miał jednak teteri, może zapożyczone z gr.). Narzuca się hipoteza o związku tej formy z etruskim maχ ‘5’, szczegóły są jednak niejasne.
Dualna forma liczebnika *oḱtō(u) ‘osiem’ przemawia za istnieniem kolejnego indoeuropejskiego wyrazu o znaczeniu ‘4’ (por. też domniemane *oketā, *okʷetā ‘brona czterozębna’). Hipotezę tę potwierdza liczebnik południowokaukaski o znaczeniu ‘cztery’ (gruz. otxi, swański vōštxv), który wygląda albo na pożyczkę z języków indoeuropejskich albo na wyraz odziedziczony po wspólnym bardzo odległym prajęzyku. Pożyczką z wczesnoindoirańskiego zapewne jest też awarskie ašti ‘miara szerokości równa czterem palcom’.
Nie zostawiła chyba śladu w IE forma widoczna w fiń. neljä ‘4’, chant. ńĕlə, węg. négy < *ńeljä, tamil. nāl, mająca dalsze związki z sinokauk. *-V́nŁe widocznym w burusz. wálto, kaczyń. məli1, birm. lijh, chiń. sì < *slhijs, tybet. bźi, bask. lau. Pokrewne formy mogą też znaczyć ‘2’ lub ‘8’.
Nazwą apex dla ‘4’ było arbas. Nazwa ta ma oczywiste nawiązania w językach semickich: arab. arbaˁu. Podobne południowokaukaskie *rwa (gruz. rva) ma znaczenie ‘8’.
Co prawda indonezyjskie empat wydaje się odległe od form IE, jednak można dopatrzeć się podobieństwa form PIE *kʷetw- i praaustronezyjskiej *xepate (przy założeniu odpowiedniości kʷe : x(e)pa).
Pięć (5)
PS †pętь, pierwotnie rzeczownik odliczebnikowy *penkʷtis (skr. paŋktiṣ ‘liczba pięć’) od właściwego liczebnika *penkʷe. Języki słowiańskie zachowały tylko właściwe liczebniki 1–4, por. litew. penkì (z innym sufiksem), gr. pénte, dial. pémpe, skr. pañca, aw. panča, oset. fondz, kurd. pēnj, pers. panj, toch. A päñ, toch. B piś, alb. pesë, orm. hing < *penkʷe. Niejasne jest orm. yisun ‘50’. Łac. quīnque ‘5’ oraz formy celtyckie (wal. pump, stir. cóic) wykazują asymilację lub pochodzą od formy *kʷenkʷe, starszej od *penkʷe. Goc. fimf i inne formy germańskie wskazują z kolei na praformę *pempe z inną asymilacją, podobnie osk. pompe; także w gr. rozwój pémptos ‘piąty’ < *penkʷtos byłby nieregularny, gdyż *kʷ przed spółgłoską dawało w tym języku normalnie k. W zbiorowym pięcioro występuje formant -er-, który jeśli przeniesiony z czworo, to już w bałtosłowiańskim, por. litew. penkerì.
Liczebnik pięć jest związany z rzeczownikiem pięść < †pęstь, por. niem. Faust, ang. fist < †funxsti- < *pn̥kʷ-sti- (pierwotnie ‘dłoń, ręka’; postać słowiańska może, choć nie musi, pochodzić od postaci rdzenia z pełnym stopniem wokalizmu), zob. także ang. finger ‘palec u ręki’ < *pn̥kʷ-r-. Z tego samego rdzenia zdaje się pochodzić także piądź, piędź < *penkʷ-dhi-, o ile nie chodzi tu o pokrewny rdzeń *pendh-. Związki z gr. pygmḗ i łac. pugnus ‘pięść’ (*pug- < (?) *pogʷ-) byłyby również możliwe, przynajmniej w odległej przeszłości języka. Tureckie beş ‘5’ (i pokrewne formy turkijskie) może również wywodzić się z tego samego źródła (choć trzeba pamiętać, że tur. š < ĺ, zachowanego w czuwas. pilĕk ‘5’).
Ciekawy problem dalszych nawiązań tego rdzenia stwarzają litew. kùmštis, prus. kuntis ‘pięść’ < *kumpstis < *punkstis, *kunkstis (metateza lub dysymilacja) < *pn̥kʷ-sti- lub *kʷn̥kʷ-sti-. Jednak z wyrazami tymi wydaje się związany także łot. kàmpt ‘chwytać’, z którym z kolei wydają się być połączone łac. capere ‘chwytać’ i PG †xabē- ‘mieć’ (por. ang. have). Chyba ten sam rdzeń, tyle że z nieregularnymi zmianami fonetycznymi, zawiera łac. habēre ‘mieć’ < *ghəbh- ~ *kəp-, por. dalej także dzisiejsze nagabywać i stpol. gabać ‘atakować’, litew. góbti ‘brać w posiadanie’ < *ghābh- (lub *ghab-). Jeszcze inna postać widoczna jest w ang. keep ‘trzymać’. Na przeszkodzie dla doszukiwania się wspólnych, przedindoeuropejskich rdzeni różnych słów oznaczających ‘5’, ‘dłoń’, ‘chwytać’, ‘brać’ i ‘mieć’ pozornie stoi różnica welarnej kʷ ~ k (gh). Pamiętajmy jednak, że w grę może tu wchodzić co najwyżej bardzo odległe pokrewieństwo, a na przestrzeni tysiącleci mogło zajść wiele zmian określanych jako nieregularne.
Etruskie maχ ma zupełnie inne pochodzenie niż wyraz IE (dostrzegając podobieństwo tej formy do luw. mawi-, przypisywano jej znaczenie ‘4’, ale hipoteza taka nie została potwierdzona). Znamy też muvalχ ‘50’.
Uralskie *wītte ‘5’ widoczne w fiń. viisi i węg. öt może być związany z formą IE, co widać, jeśli zestawić tę formę z *kʷn̥kʷsti-. W samojedzkim *wut- (nien. juʔ, selkup. köt) oznacza ‘10’; wbrew temu, co piszą niektórzy etymolodzy, jest to przypuszczalnie postać liczby podwójnej dawnego uralskiego liczebnika ‘5’. Możliwe, że z tego samego źródła co formy uralskie wywodzą się też stjap. itu, stkoreań. utu. Nowy samojedzki liczebnik ‘5’: nien. samĺaŋk, selkup. sompyĺa pochodzi od nazwy ręki lub dłoni, por. nien. sampa ‘kołysać na rękach’. Zwraca też uwagę zbieżność drugiej części z czuwas. pilĕk ‘5’.
Nazwą apex dla ‘5’ było quimas. Nazwa ta wykazuje podobieństwo do form semickich (np. ar. xamsun, hbr. ḥāmēš), choć mogła wpłynąć na nią także forma łacińska quinque.
Sześć (6)
PS †šestь, pierwotnie rzeczownik odliczebnikowy. Wbrew pozorom sugerowanym przez formy stir. sé, łac. sex czy germ. (goc. sáihs, ang. six), nagłos liczebnika nie zawierał pojedynczej spółgłoski s, ale grupę spółgłoskową prawdopodobnie o postaci *ksw-, por. aw. xšvaš ‘6’, xštva- ‘szósty’ (z redukcją i przestawką spółgłosek), oset. æxsæz ‘6’. Formy PS, litew. šešì (z innym przyrostkiem), kurd. šaš, pers. šeš również świadczą pośrednio o pierwotnej obecności grupy *ks-. Wyjątkowa jest też forma skr. ṣaṣ – w języku tym cerebralne ṣ zjawia się normalnie tylko po i, u, r, k.
Grupa wygłosowa brzmiała prawdopodobnie -ks, aspiracja w skr. formie ṣaṣṭha- ‘szósty’ pozostaje niejasna. Liczebnik główny można zrekonstruować jako *ksweks lub *ksweḱs, a jego dalsza etymologia pozostaje w kręgu mało prawdopodobnych hipotez (jak związek z domniemanym *ks ~ *kos ~ *kes ‘trzy’ lub z rdzeniem *skh(e)id- o znaczeniu ‘rozcinać’ – por. PS †šьstъ ‘tyczka, kłoda, gałąź’, gr. skhízō < *skhid-jō, łac. scindō ‘rozcinam’, skr. chinatti ‘odcina’).
O obecności *w świadczą gr. myc. we-, weks, dor. weks (klas. heks również może pochodzić od pgr. †sweks), gal. suex, wal. chwech, orm. vecʰ ‘6’, vatʰsun ‘60’, prus. uschts ‘szósty’. Alb. gjashtë jest dokładnym odpowiednikiem formy słowiańskiej; nagłosowe gj- może być efektem rozwoju grupy spółgłosek. Sakijskie ksäta ‘6’, gr. kséstriks ‘jęczmień sześciorzędowy’ świadczy natomiast o obecności k-. Toch. B skas może również zawierać sk- < *ksw- (por. toch. A säk).
Niepokojące podobieństwo do form IE mają liczebniki południowokaukaskie o znaczeniu ‘6’ (gruz. ekvsi, swański usgva), a także formy sem. (hbr. šēš, akad. šediš, arab. sittun < *šidθ-, por. zwłaszcza domniemane indoeuropejskie nawiązania do rdzenia *skh(e)id-). Możliwy jest również związek IE *ksweks z UF ‘6’: węg. hát, fiń. kuusi < *kutte ~ *kūte (< *kukste ?). Niektórzy uważają, że pierwotnie *kūtte było związane z *wītte ‘5’ i zostało utworzone przez dodanie przedrostka o znaczeniu ‘poza’. Istnieje też hipoteza związku formy ugrofińskiej z IE ‘4’, p. wyżej. Forma samojedzka nie odpowiada ugrofińskiej (nien. mat, selkup. moktyt), ale wydaje się zbudowana analogicznie, z użyciem uralskiego *muka ‘tył’.
Etruskie śa, sa może także być związane z formą indoeuropejską. Liczebnik ‘60’ brzmiał śealχ.
Nazwą apex dla ‘6’ była interesująca forma caltis lub calctis. Możemy w niej dostrzec zarówno nawiązania do wymienionych form nostratyckich, jak i do ciemnej formy turkijskiej altı.
Siedem (7)
PS †sedmь (stpol. siedm; ruchome e w siedem jest wstawione wtórnie), pierwotnie rzeczownik odliczebnikowy, por. alb. shtatë, litew. septynì z różnymi przyrostkami. Właściwy liczebnik brzmiał *septm̥, por. het. šipta-, skr. sapta-, aw. hapta, kurd., pers. haft, gr. heptá, łac. septem, stir. secht, wal. saicht, gal. sextan, orm. ewtʰn (dziś yotʰ), toch. A spät, toch. B sukt. Forma germ. (goc. sibun, ang. seven) wykazuje nieregularny zanik t. Nieregularne udźwięcznienie w formie słowiańskiej (d < t) pod wpływem następującego m ma swoje analogie w innych językach, np. w gr. hébdomos <*septomos ‘siódmy’, oset. avd ‘7’.
Wspólny rodowód (lub wspólne źródło zapożyczeń) mogą mieć forma IE, sem. (hbr. ševaˁ, arab. sabˁun), południowokaukaska (gruz. švidi, swański išgvid) i uralska (fiń. seitsemän, chant. tapyt, węg. hét, nien. śiʔiv, selkup. selči, kamas. seipu). Związek z etruskim semφ wydaje się też oczywisty (por. semφalχ ‘70’). Niejasna, choć zapewne związana z tymi formami jest nazwa apex dla ‘7’ – zenis.
Ciekawy problem stwarzają formy turk.: prbłg. *ǯiati, czuw. śičĕ, jakuc. sette, azer. yeddi, tur. yedi, ze śladami zdwojenia (*jetti < *šepti?), wiązane z innymi formami ałtajskimi bez takich śladów. Formy w rodzaju mandż. nadan, koreań. ilkop (śrkoreań. nìr-kúp), jap. nana- odpowiadałyby tur. *jeti, dając podstawy do rekonstrukcji PA *nadi. Z kolei mong. *dal- sugerowałoby wcześniejsze *ĺadi- (z metatezą). Wobec nieregularności form ałtajskich wszystkie one mogą być ostatecznie pokrewne indoeuropejskim, ugrofińskim i semickim.
Osiem (8)
PS †osmь (stpol. ośm; ruchome e w osiem jest wstawione wtórnie), pierwotnie rzeczownik odliczebnikowy utworzony analogicznie do †sedmь. Alb. tetë zawiera inny przyrostek i jest silnie zredukowane, por. też litew. aštuonì. Właściwy liczebnik brzmiał *oḱtō(u) < *oḱtoHʷ, por. toch. okät, skr. aṣṭāu, aw. ašta, oset. ast, goc. ahtau, łac. octō, stir. ocht, wal. wyth, Cardiganshire nîch, upodobnione do noch ‘9’, kurd., pers. hašt upodobnione do haft ‘7’, także gr. ógdoos ‘ósmy’ < †ogdowos (z udźwięcznieniem jak hébdomos ‘siódmy’), miał zatem formę liczby podwójnej. Rdzeń*oḱt musiał więc pierwotnie znaczyć ‘cztery’. Budowa tego liczebnika jest przesłanką za tym, że przodkowie Indoeuropejczyków liczyli w systemie czwórkowym.
Choć formy liczebnika ‘8’ w językach satəm świadczą o obecności palatalnej *ḱ, jednak w gr. obok klas. oktṓ spotykamy optṓ w dialekcie elejskim (p < *kʷ). Także orm. forma utʰ świadczy o obecności *kʷ. Być może zatem *oḱtoHʷ było formą wtórną (z dysymilacją spółgłosek labializowanych), oboczną do pierwotniejszego *okʷtoHʷ. Jeżeli tak, rdzeń *okʷt- (por. domniemane *okʷetā ‘brona czterozębna’) może zawierać ten sam element *kʷt, jaki jest zawarty w *kʷet ‘para’ (zob. cztery), poprzedzony przez *Hʷo- ‘dwa’. Jeśli ta hipoteza jest prawdziwa, *Hʷo-kʷtoHʷ to liczba podwójna wyrażenia ‘dwie pary’. O obecności laryngalnej w nagłosie świadczy rekonstruowane luw. haktau.
Forma *okʷetā, *oḱetā, *oḱwetā ‘brona’ jest zaświadczona przez łac. occa < *otika < *okitā, gr. oksínē < *oktinā, wal. i kornijskie ocet, bretońskie oguet, niem. Egge < sgn egida, stang. egede, egde, litew. akė́čios, ekė́čios, prus. aketes ‘brony’. Istnieje także hipoteza łącząca występujące tu *okʷ- ~ *oḱ- z rdzeniem *aḱ- o znaczeniu ‘ostry’.
Żadnego związku z IE nie ma etruskie cezp (por. cezpalχ ‘80’ oraz łac. Cespius, Cispius ‘Ósme Wzgórze’).
Języki uralskie nie miały pierwotnie liczebnika o znaczeniu ‘8’. W fińsko-permskich zamiast niego używano form w rodzaju ‘dwa mniej niż dziesięć’, np. fiń. kahdeksan (od kahde- ‘2’), komi kökjami̮s (por. -mi̮s w nazwach dziesiątek), natomiast w samojedzkich – ‘dwa razy cztery’, np. nien. sičačēt. Nazwy ugryjskie są złożone – co musi zadziwić – z części o znaczeniu ‘4’ i ‘10’: chant. nivĕt (ńatĕ ‘4’), mans. ńololov (nila ‘4’, lov ‘10’), węg. nyolc, węg négy ‘4’, tíz ‘10’). Może pierwsza część przechowała dawne znaczenie ‘2’?
Nazwą apex dla ‘8’ było temenias. Nazwa ta wykazuje podobieństwo do form semickich (ar. θamānījatun, aram. təmānəjāh, hbr. šəmôneh), utworzonych w oparciu o liczebnik ‘3’. Taki sam związek jest ewidentny w berberyjskim (*fuss d krad ‘8’, *fuss ‘5’, *krad ‘3’) i egipskim (*ḥa'mānaw ‘8’, *'ḥamtaw ‘3’).
Dziewięć (9)
PS †devętь było pierwotnie rzeczownikiem odliczebnikowym (por. alb. nëntë ‘9’ i skr. navatiṣ ‘dziewiątka’). Już w okresie bałtosłowiańskim wprowadzono d- na miejsce pierwotnego n- jako przejaw dysymilacji d-n < n-n (por. litew. devynì), zapewne także pod wpływem podobnej formy kolejnego liczebnika †desętь. Pewne ślady pierwotnego liczebnika (PS †devę, a także pierwotnego †nevę o temacie †nevęt-) zachowały się w nazwach rośliny dziewięćsił (Carlina lub Inula, stpol. dziewięsił, ros. devesíl, devjasíl, cz. nevěsil). Liczebnik IE daje się zrekonstruować jako *newm̥ lub *newn̥, por. luw. nu, skr., aw. nava, kurd. nō, pers. nah, łac. novem, goc. niun, stir. noi, wal. naw, toch. ñu, jednak stisl. nío, stang. nigun sugerują obecność laryngalnej (*neHʷm̥ lub *neuHm̥). Może to wskazywać na jego pierwotne znaczenie ‘nowy (ponad 8)’ (por. wedyjskie navia-, dopiero potem navya- ‘nowy’, również ze śladem po laryngalnej), co jest kolejnym argumentem za tym, że Protoindoeuropejczycy liczyli w systemie czwórkowym.
Gr. ennéa, myc. enewo < *-newm̥ i orm. inn, dziś inə zawierają jakiś element rozszerzający, być może *ed-, por. słowiańskie jed-inъ. Forma bałtosłowiańska mogłaby być wówczas skróceniem od *ed-newn̥, por. gr. tra- zamiast tetra- lub skr. turīyas zamiast †caturīyas (zob. cztery). Jeżeli jednak rdzeń liczebnika ‘dziewięć’ brzmiał *H́newn̥, gr. en- byłoby rezultatem rozwoju laryngalnej palatalizowanej *H́-, a etymologia tego wyrazu pozostałaby niejasna. Obraz zaciemnia do reszty gr. enenḗkonta ‘90’ (†enwen-ḗkonta zamiast †ennea-ḗkonta) – Homer znał ennḗkonta.
W formie gr. liczebnika porządkowego énatos < pgr. †enwatos (por. jońskie eínatos) widać rdzeń w innej postaci apofonicznej: *-nwn̥-to-.
Z formą IE może być związane etruskie nurφ.
Pierwotne znaczenie terminu PIE zdaje się potwierdzać oset. farast. Jest to innowacja o znaczeniu ‘następny po ośmiu’ (ast).
W językach uralskich ‘9’ wyraża się zwykle jako ‘jeden mniej niż dziesięć’, np. fiń. yhdeksän (yksi ‘1’), komi ökmi̮s (öti ‘1’), selkup. ukkyrčöŋgyntyĺ. Więcej problemów sprawia analiza form ugryjskich: chant. jiŕaŋ, mans. ontolov, węg. kilenc (ale przynajmniej dwie ostatnie na pewno zawierają ‘10’). Z liczebnika węgierskiego pochodzi nazwa apex dla ‘9’, którą było celentis.
Nieregularne zmiany spółgłosek przechodził liczebnik ‘9’ w językach afroazjatyckich: formy egipska *pi’siḏaw i semicka *tišˁatu- prawdopodobnie są związane genetycznie. Kolejną modyfikacją jest forma w dżibbali saˁét (z redukcją pierwszej sylaby), być może także niejasne amharska zäṭäňň, czaha žäṭäň. Możliwy jest związek formy semickiej z płd.-kauk. (gruz. cxra).
Dziesięć (10)
PS †desętь było pierwotnie rzeczownikiem odliczebnikowym, por. alb. dhjetë, z wcześniejszego liczebnika †desę (temat †desęt-) pozostało jednak szereg form w odmianie (np. strus. biernik l.poj. desja < †desę, mianownik lm desęte < *deḱm̥t-es zamiast oczekiwanego ˚desęti). Liczebnik IE daje się zrekonstruować jako *deḱm̥, por. skr. daśa, aw. dasa, oset. dæs, kurd. da, pers. dah, orm. tasn, goc. taíhun, gr. deka, łac. decem, gal. decam, stir. deich, wal. deg, toch. śäk. Końcowe t jest prawdopodobnie wtórne, np. litew. dẽšimt < stlitew. dešim-tis. W pewnych językach występują formy nieposiadające również końcowego *m, np. łac. decu-ria, goc. fidwor tigjus ‘40’. Widać tu niewątpliwy związek z liczebnikiem ‘100’, element *de- miał prawdopodobnie znaczenie ‘całość’, ‘ten’ bądź ‘jeden’. Postuluje się także związek *ḱm̥t z PG †handus ‘dłoń’ (*ḱomt-u-): wobec tego *deḱm̥t to ‘całość rąk’, tj. wszystkie dziesięć palców, albo też ‘dwie ręce’ (wówczas *de- ‘2’).
Z rdzeniem *ḱm̥ formy IE związane są genetycznie liczebniki ‘10’: fiń. kymmenen, jukagir. *kumne, itelmeń. kumthuk (oraz kōmnak ‘5’), eskimoskie *qoln, *qulĕt. Pewne języki uralskie zapożyczyły wyraz IE w wersji indoaryjskiej *daśa, stąd komi das i węg. tíz.
Liczebniki 11–19 zostały utworzone na gruncie słowiańskim według archaicznego modelu jedenaście < jeden na dziesięcie (gdzie dziesięcie jest starym miejscownikiem od dziesięć, zredukowanym wskutek częstości użycia). w średniowieczu to -naście było nieodmienne, istniało zatem wtóry naście (dziś dwunasty), jedno naście itd. Dziś jedynym śladem odmiany pierwszego członu jest oboczność dwanaście : dwunastu. Inne języki wykazują ślady analogicznego sposobu liczenia, zwłaszcza wal. un ar ddeg (ar ‘na’), alb. njëmbëdhjetë (mbë ‘na’). Nieco odleglejsze są ang. eleven < †ajna-lif- ‘jeden pozostały (ponad 10)’, goc. áinlif, litew. vienuolika < *-likʷ- ‘pozostać’. Prawdopodobnie nowsze (?) są bezprzyimkowe skr. ēkadaśa, gr. héndeka, łac. ūndecim, goc. fidwōrtaíhun.
Liczebnik dwadzieścia (z końcówką liczby podwójnej rodzaju męskiego) zastąpił starszą formę dwadzieście z †dъva desętě, gdzie druga część to regularna liczba podwójna spółgłoskowego tematu †desęt- (scs. znał postać dъva desęti od tematu na *-ti- dawnego rzeczownika odliczebnikowego †desętь). Nazwy kolejnych dwóch dziesiątek, trzydzieści i czterdzieści, zawierają liczbę mnogą †desęti tematu pochodnego (odwrotnie niż scs, który używał liczby mnogiej tematu spółgłoskowego desęte). Wreszcie liczebniki 50–90 zawierają cząstkę -dziesiąt < *desętъ, z pochodzenia dopełniacz l.mn. pierwotnego liczebnika o temacie †desęt-. W pewnych językach słowiańskich używa się form inaczej zbudowanych, np. ros. sórok ‘40’ (z jakiegoś dialektu turkijskiego, por. dzisiejsze tur. kırk), devjanósto ‘90’ (prawdopodobnie archaizm †devęnosъto < *newenəḱomtə ~ *newenāḱomtə, por. gr. enenḗkonta, łac. nōnāgintā).
Długo uważano, że w etruskim liczebnik ‘10’ brzmiał śar. Najnowsza interpretacja formie tej przypisuje jednak znaczenie ‘12’, podczas gdy ‘10’ miałoby mieć postać halχ. Żadna z tych postaci nie wykazuje związku z IE.
W pewnych językach uralskich liczebnik ‘10’ utworzono od rdzenia *luka-: płn.-lap. logi, mari lu, mans. lov, por. fiń. lukea ‘liczyć’. Rdzeń ten występuje też w itelmeńskim lox ‘liczba’ oraz w IE leg- ‘liczyć’ (gr. ‘mówić’, łac. ‘czytać’, ale także ‘zbierać’, zwłaszcza z przedrostkiem: colligō, skąd zapożyczenie kolekcja).
Węg. -van, -ven, mans. -man, -mən, -pən, komi, udm. -mi̮n w nazwach dziesiątek są związane z fiń. moni < *mone ‘wiele’ (i dalej zapewne z formami IE, jak pol. mnogi lub ang. many).
Sto (100)
PS †sъto miało jer ъ na miejscu sonantu nosowego (rozwój nieregularny spowodowany częstym użyciem). Formę słowiańską †sъto < *suto < *sumto da się wyprowadzić od *ḱomto-, natomiast bałtycką od *ḱemto- (wpływ ‘10’?). Prawdopodobnie był to rzeczownik o znaczeniu ‘setka’, które rozwinęło się z wcześniejszego ‘dłonie’, ‘(wiele) rąk’, a więc tyle, ile jest łącznie palców u wielu rąk. Mniej prawdopodobne jest wiązanie tego wyrazu bezpośrednio z ‘10’: *ḱm̥to- < *dḱm̥to-. Zbadanie rozwoju tego liczebnika w różnych językach dało podstawę do podziału języków IE na dwie grupy: kentum (centum) i satəm. W pierwszych doszło do stwardnienia miękkiego *ḱ i zmieszania go z *k, w drugich *ḱ rozwinęło się w afrykatę, a często w końcu w szczelinową. Słowiańskie (satəm) †sъto, litew. šim̃tas, alb. nji-qind, skr. śatam cy aw. satəm odpowiadają zatem gr. he-katón, łac. centum (wymawiane w języku klas. kentum), stir. cét (wymowa két), goc. hund. Co do alb. nji-, gr. he-, porównaj ang. a hundred ‘jedna setka’ (zamiast hundred ‘100’).
Z IE wyraz o znaczeniu ‘100’ (w wersji indyjskiej *śata) zapożyczyły wszystkie języki uralskie: fiń. sata, erz. śado, węg. száz, selkup. tōt.
Orm. hariwr, dziś haryur, jest niejasne.
Tysiąc (1000)
Etymologia tego wyrazu nie jest do końca ustalona. Już dla epoki og-słow. zakłada się istnienie co najmniej dwóch form: †tysǫštjь i †tysęštjь. Wyraz zachowany w języku pol. kontynuuje drugą z nich. Formy germ, bałtyckie i słowiańskie są prawdopodobnie oparte na rdzeniu *tū- ‘silny, potężny’, por. pol. tyć, tuczyć, litew. tùkti ‘tyć’, skr. tavas ‘siła’. Najbardziej prawdopodobna rekonstrukcja to *tūs-dḱm̥t-i-, o znaczeniu ‘potężna setka’, por. prus. tūsimtons (acc.pl.), litew. tū́kstantis, łot. tũkstuotis, goc. þūshundī. Dziwne zestawienie germ. -s-, słow. -s- (pierwotne -s- po *ū musiałoby tu dać †-x-) i litew. -kst- można wyjaśnić rozwojem rzadkiej grupy spółgłosek *tḱ. Zgodnie z inną hipotezą rekonstruuje się PG *þūs-xundi i PIE *tū-s-ḱm̥t-i-, jednak taka rekonstrukcja nie objaśnia form bałtyjskich, ponadto *sk nie powinno ulec zmianie w pragermańskim, a zatem to tłumaczenie jest zapewne nieprawdziwe.
Nie jest prawdziwy spotykany w literaturze pogląd, że język IE nie znał pojęcia ‘1000’. Nie zachował się natomiast tylko jeden wyraz na oznaczenie tego pojęcia (por. ‘1’ czy ‘4’). Formy zachowane w innych językach kontynuują formacje oparte na rdzeniu *ǵhesl-: skr. sahasra-, aw. hazaŋra, orm. (z pers.) hazar < *se-ǵhesl-o- (*se- miało znaczenie ‘jeden’, por. gr. he-katon), gr. khīlioi < *ǵhesl-i-o- (por. dial. khellioi), łac. mīlle < *smī-ǵhsl-i (por. *smī z gr. mia < †smia < *smijə < *smiH ‘jedna’).
W językach toch. używano natomiast wyrazu wälts < *weldhom ‘wielka liczba’.
Dziesięć tysięcy (10 000)
Dla wyrażenia tej liczby w niektórych językach istnieje wyraz prosty. Tu można wymienić orm. bewr lub biwr, gr. myriás.
Artykuł został opublikowany także na witrynie autora pod adresem http://grzegorj.5v.pl/lingwpl/etymlicz.html