W wyniku długotrwałej dekoniunktury gospodarczej 1655-1760 wynikającej z negatywnych warunków klimatycznych szczytu Małej Epoki Lodowej oraz wojen, Rzeczpospolita wyludniła się,
Przyczyny rozbiorów Polski
Po okresie wysokich cen na zboże w Europie Zachodniej w XV i XVI wiekach w których polska szlachta i chłopi z mieszczanami zanotowali okres rozwoju i prosperity, przyszedł kryzys niskich cen eksportu polskiego zboża i innych produktów. Było to spowodowane optymalnymi dla uprawy zbóż opadami deszczu w obszarze na zachód od Łaby, które spowodowały samowystarczalność żywnościową zachodu Europy. Jednocześnie w Polsce w dorzeczu Wisły zanotowano w okresie 1700-1780 minimalne opady które spowodowały prawdopodobnie gorsze zbiory i utrudnienia w spławie zboża polskimi rzekami.
Kurczenie się rynków zbytu dla eksportu i obniżenie cen na zboże rozpoczęło w Polsce procesy koncentracji własności rolnej, które doprowadziły do upadku drobne szlacheckie, chłopskie gospodarstwa, a do rozwoju fortuny magnackie. Do koncentracji własności rolnej dochodzi podczas długotrwałego spadku cen produktów rolnych, a do dekoncentracji podczas zwyżki cen. Zmalała rola polityczna zubożałej szlachty polskiej, a wzrosły niebotycznie wraz z bogactwem wpływy magnatów. Wraz ze zubożeniem szlachty wynaturzeniu i upadkowi podlegała demokracja szlachecka co wzmogło władzę magnatów.
Równocześnie z wyludnianiem wsi rosły miasta do których chroniła się zubożała ludność wiejska zasilając proletariat miejski oraz rosły zastępy dzierżawców gospodarstw rolnych w majątkach magnatów. W okresie XVII-XVIII wieku Polska i polska wieś zubożała i wyludniła się, kultura polska obniżyła loty, a za to wzrosły w siłę mocarstwa ościenne przekupujące łapówkami i przywilejami polskich możnowładców i blokujące przez to reformy w Polsce, co doprowadziło do rozbiorów. Jest prawdopodobne, że ten stan był spowodowany przez niekorzystne dla Polski regionalne zmiany klimatyczne w Europie zachodniej, centralnej i wschodniej.
Wyimki z mojej książki pt. Człowiek i klimat:
-1590-1610 Zarazy i słabe zbiory rujnują północ Chin. Populacja zmniejsza się o 25%. W latach 1592-98 inwazja Japończyków na Koreę i wieloletnia klęska głodu w Korei.
-w Polsce pod koniec XVI wieku masowe zadłużenie chłopów. Zanik warstwy chłopów zamożnych. (mogły na to wpłynąć systemy dziedziczenia gospodarstw. Gospodarstwa obejmował jeden właściciel i spłacał pozostałych. Rosnące w XVI wieku ceny zbóż wywoływały silną inflację co powodowało utratę wartości pieniądza. Mogło to wywoływać nacisk na podział spadkowy gospodarstw na mniejsze działki, gdyż spłata pieniężna powodowała wskutek inflacji dużą stratę u spadkobiorców. Możliwe jest także, że dobra wcześniej prosperity rolna powodowała przyrost ludności chłopskiej i zwiększoną częstotliwość podziałów spadkowych, możliwych ze względu na łatwość utrzymania się z mniejszej działki ziemi wobec wysokich cen płodów rolnych*). Spadek produkcji w sukiennictwie produkującym dla wsi. Po 1578r. masowy wywóz za granicę polskiej srebrnej monety z powodu inflacji i upadku walut europejskich. Kontrreformacja w Polsce w latach 1550-1750 spowodowana wrzeniem niezadowolenia mas społecznych-pogorszeniem warunków życia.
-1580-1665 Wg badań w powiecie kaliskim (Pośpiech 1989:224-225) w latach 1580-1655 zauważa się przede wszystkim-stopniowy spadek znaczenia własności zagrodowej, bardzo wyraźny regres własności drobnoszlacheckiej, stopniowy wzrost znaczenia własności średnioszlacheckiej, dynamiczny wzrost znaczenia wielkiej własności. W województwie łęczyckim stan posiadania szlachty cząstkowej kurczy się o 2/3. Wzrasta stan posiadania szlachty wielowioskowej z 20% do 57%. Upadek małych gospodarstw rolnych w Polsce, rozwój wielkoobszarowych majątków (komentarz: własność ziemska w Wielkopolsce koncentruje się co może świadczyć o pogorszeniu opłacalności produkcji rolnej, najpierw w dotykanej często przez susze Wielkopolsce. Poza tym Wielkopolska jest oddalona od głównego rynku zbytu zboża- Gdańska. Transport zboża drogą lądową jest opłacalny na maksymalnie 50 km. To powoduje pogorszenie koniunktury najpierw w Wielkopolsce i koncentrację własności rolnej. Na początku XIX wieku w Wielkim Księstwie Poznańskim, w wyniku upadku handlu, rolnicy otrzymywali bardzo niskie ceny za zboże (Kniat 1949:86). W tym czasie w Europie zboże osiągało najwyższe ceny w historii rynków zbożowych. Pokazuje to znaczenie handlu i logistyki transportu płodów rolnych w uzyskiwaniu korzystnych cen). Tendencja spadku hodowli w folwarku od lat 80. XVI w. do 56% stanu z 1565r. w 1611r. Nieurodzaje na Sycylii w latach: 1550-1554, 1575-1580, 1605-1608, 1634-1641, 1668-1677.
-Od 1578 trwa kolonizacja Ameryki Północnej (co wraz ze zwyżką cen produktów zbożowych trwającą od połowy XVI w. do połowy XVII wieku świadczy o przyroście populacji europejskiej. Jest to złoty wiek dla Polski wynikający z dobrej koniunktury dla exportu zboża*).
-1500-1650 W kluczu wolborskim i niesułkowskim biskupstwa włocławskiego na terenie woj. sieradzkiego i łęczyckiego w 1534 r. średni obszar gruntów ornych w gosp. chłopskim wynosił ok.11ha a w 1623 r. ok..8ha. W dobrach tych w 1534 r. gospodarstw posiadających ornej ziemi poniżej 1/2 łana (około 8,5ha) było zaledwie 1,1%, a w 1623 r. już 30,2%. Natomiast gospodarstw jedno łanowych i większych było w 1534 r. 42,3%, a w 1623 r. 5,3%. Za przyczynę tego stanu autor podaje rozpad gospodarstw na skutek podziałów majątkowych lub celowe zmniejszanie obszaru uprawy w celu zmniejszenia pańszczyzny (Keckowa, Molenda 1978:106-107).
-W latach 1550-1700 kryzys w Turcji- kryzys w rolnictwie tureckim, kryzys stosunków społecznych, rewolty janczarów, feudałów, opór mas ludowych przeciwko uciskowi administracyjnemu, odmowa płacenia podatków, zbiegostwo, bunty. W XVII wieku upadek Turcji i radykalizacja ruchów plebejskich.
-1601-1613 Smuta - powstania chłopskie w Rosji (komentarz: potężna zmiana klimatyczna w latach 1595-1605 wg. rozwoju lodowca d’ Argentiere). Wielki głód 1601-1603.Wyludniły się wsie i miasta - ludność uciekała na południe. Pól nie obsiano, zbiorów nie zebrano. Na wiosnę 1601r. deszcze padały 12 dni bez przerwy. 28 lipca i 15 sierpnia 1601r. temperatury kilku stopni. W jesieni deszcze i grad padały z krótkimi przerwami dwa miesiące. Powtórzyło się to w 1602, 1603r. Kataklizm dotknął Rosji centralnej, pogranicza Litwy i wschodnich rejonów Rzeczypospolitej. W 1607r. spadek produkcji rolnej Francji o 20% względem 1588r. W tym czasie w Polsce trwało niezadowolenie szlachty z rządów królewskich - rokosz Zebrzydowskiego 1605-1609, w okresie 1603-1609 spadek dochodów skarbu z kwarty zwyczajnej o średnio 20% względem 1602r..
-1628-1646 Powstanie chłopskie w Chinach pod hasłami równego podziału ziemi ( prawdopodobnie chodziło o dekoncentrację wielkiej własności ziemskiej. Według badaczy chińskich (Bao et al. 2002) w tym czasie w Chinach następuje potężne ochłodzenie*). Mandżurowie zdobywają władzę w Chinach ( ekspansja ludów północy na południe*).
-1640 Stagnacja gospodarcza w Polsce - wpływy z podatków jak za Kazimierza Wielkiego, lecz Polska cztery razy większa bo liczy 900 000 km kw.. Inflacja 600%. W Polsce podatki wielokrotnie niższe ( 2 grosze od łana) niż w państwach ościennych. W Polsce liczba domów zakonnych wzrosła z 258 do 785 a zakonników z 4.5 tys. do 13 tys.(komentarz: co może być świadectwem kryzysu ekonomicznego zmuszającego Polaków do wybrania opieki Kościoła).
-1648-1651 Bunt Kozaków i chłopów przeciwko uciskowi feudalnemu i coraz większym obciążeniom - powstanie Chmielnickiego. Wrzenie wśród chłopów w Koronie - powstanie w Wielkopolsce i powstanie Kostki - Napierskiego w Galicji.
-1642-1691 W tym okresie w Europie wybucha 121 rewolucji. W Hiszpanii następuje proces koncentracji własności, w tym rolnej i upadek miast. W okresie 1647-1652 dżuma w Hiszpanii. W latach 1640-1649 rewolucja angielska i ścięcie króla Karola I. W Polsce wyraźny regres gospodarki rolnej poprzedza "potop szwedzki" (ekspansję ludu północy na południe w szczycie Małej Epoki Lodowej*). Upadek polskiego rzemiosła, pieniądza i przewaga importu nad eksportem. W okresie 1648-1667r. 50% ubytek ludności Państwa Litewskiego spowodowany głodem, chorobami, ucieczkami ludności i wojną.
-1650-1750 Gminy żydowskie w Polsce wpadają w zadłużenie i nie mogą z niego wyjść. Spadek o 70% eksportu polskiego zboża przez Gdańsk-wysokie pruskie cła na polskie zboże hamują eksport. W 1661 r. w Wielkopolsce i na Mazowszu 60% gruntów opustoszałych. W porównaniu z początkiem XVI w. w 1660 – 1670 r. wydajność rolnictwa spadła o 70% (to prawdopodobnie efekty kryzysu klimatycznego*). Dochody skarbu polskiego 550 000 dukatów. W 1685r wydajność rolna spadła o 65%. Pod koniec XVIII wieku wydajność obniżona o 40%.W wyniku zaraz populacja Polski zmniejszyła się o 25%. Dochody z kwarty w 1765r. 250 000 zł a łączny dochód wszystkich starostw szacowano na 12 mln zł. Wartość majątku króla szacowano na 300-700 mln zł. W Europie spada średnia długość życia do 30 lat, u schyłku XVI wieku i w czasach wiktoriańskich (XIX wiek) wynosiła 42 lata. W okresie 1500-1650 populacja Holandii rośnie z 1,25 mln do 2mln, aż do 1800 r. populacja Holandii bez zmian, potem gwałtownie rośnie do 20 mln w roku 2000.
-1653 Lodowce w Alpach zagrażają polom uprawnym. (ludność Francji w XVII wieku bardzo źle odżywiona (Livi-Bacci 1991:82), co świadczy o wysokich cenach żywności we Francji wzrastających gwałtownie od 1750r. Wynikało to prawdopodobnie również ze złej logistyki transportu żywności - fatalna sieć dróg, liczne opłaty celne na granicach prowincji, nieefektywność transportu lądowego oraz spekulacji żywnością*). Na terenie Francji wielkie ilości ziemi leżącej odłogiem (co wynikało z poprzedniego okresu 1650-1750 r. dekoniunktury na zboże) powodowały utrzymywanie się wysokich cen żywności. Efektem był nacisk ekonomiczny na zagospodarowanie odłogów i tworzenie przez głodującą ludność setek tysięcy małych farm.
-1650-1800 Znaczna część drobnych posiadłości należących do ubogiej szlachty, tzw. cząstkowej czy nawet jednowioskowej , przeszła w ręce bogatej szlachty oraz magnaterii. Na przykład w ziemi wieluńskiej w II połowie XVI w. w posiadaniu szlachty cząstkowej było 34% wsi szlacheckich, a w końcu XVIII w. tylko 8%.W posiadaniu szlachty wielowioskowej w II połowie XVI w. znajdowało się 39% wsi szlacheckich, a w końcu XVIII w. 71%. Podobne zjawisko występowało na terenie prawie całego państwa (Kamieńska, Baranowski 1978:29).
4.5.2. Przyczyny upadku Rzeczypospolitej
W wyniku długotrwałej dekoniunktury gospodarczej 1655-1760 wynikającej z negatywnych warunków klimatycznych szczytu Małej Epoki Lodowej oraz wojen, Rzeczpospolita wyludniła się, co uniemożliwiało odzyskanie siły gospodarczej w warunkach poprawiającej się pod koniec XVIII wieku koniunktury gospodarczej związanej ze znaczną zwyżką cen żywności w Europie. Znalazło to wyraz w regulacjach Konstytucji 3 Maja wzywających obcokrajowców do osiedlania się w Rzeczypospolitej. Kryzys wewnętrzny państwa i demokracji szlacheckiej wywołany brakiem eksportu i siły roboczej w Rzeczypospolitej trwał. Rosła w Polsce magnacka anarchia wraz z ich majątkami co było wynikiem procesów ekonomicznych XVII i XVIII wieku. Rosły populacje dobrze zorganizowanych wrogich monarchii absolutnych Prus i Rosji. Powoli rosły ceny zbóż w Europie. Spowodowało to nierównowagę sił na niekorzyść Polski, popyt na nowe ziemie i kolejne rozbiory Polski. W 1788-1790 Polska wydała na wojsko 30 mln zł, Rosja 250, Austria 180, Prusy 70 mln zł.
Widoczne na poniższym rysunku ( Rys. 14 i 15 ) w książce pt.Człowiek i klimat, zmiany wielkości opadów atmosferycznych pokazują, że w Rosji trwał długi spadek produkcji zbożowej w latach 1850-1870 wynikający z ogromnej suszy. Trwała ona w Rosji prawdopodobnie cały XVIII wiek. Jest prawdopodobne, że susze zaczęły się w 1750 roku co być może zmusiło władze carskie do najazdu na niezaludnioną Polskę i zaborów. Zbadanie wielkości opadów na ziemiach pozwoli stwierdzić czy regionalne zmiany klimatu i długotrwałe zmniejszenie opadów atmosferycznych wymuszały na władzach carskich decyzje o ekspansji na zachód, na Polskę, na sąsiednie ziemie w celach aprowizacyjnych umożliwiających utrzymanie armii i zwiększenie dochodów caratu. Pozwoliłoby także rozstrzygnąć czy to długotrwały brak opadów osłabił polskie rolnictwo a przez to gospodarkę i Państwo Polskie?
Potwierdzenie powyższej koncepcji przynosi praca analizująca opady atmosferyczne w dorzeczu Morza Aralskiego. Zmiany zasolenia wód Morza Aralskiego odczytane z dennych osadów wskazują na znaczne zmiany poziomu morza, który zależał od wielkości opadów atmosferycznych na terenie południa azjatyckiej Rosji. Praca ta wskazuje, że w okresie lat 1600-1750 na terenach zlewni rzek zasilających Morze Aralskie opady były wiele bardziej obfite (Patrz Fig 5 w pracy: Variability in precipitation, temperature and river runoff in W Central Asia during the past ~2000 yrs, Hedi Oberhänsli, Kateřina Novotná, Anna Píšková, Sabine Chabrillat, Danis K. Nourgaliev, Abilgazy K. Kurbaniyazov, Tomáš Matys Grygar), niż współcześnie co zapewniało dostatek pokarmu i umożliwiało przyrost populacji. Obfitość pokarmu powodowała zwiększenie w Rosji azjatyckiej ( a prawdopodobnie także w europejskiej) populacji męskich noworodków, co 20 lat później owocowało zwiększeniem liczebności wojska, które rosło przez 150 lat wraz z przyrostem populacji rosyjskiej. Mechanizm wzrostu męskiej populacji opisuję w tekście zatytułowanym Sex ratio- współczynnik maskulinizacji a społeczne nastroje w Polsce, link: http://www.eioba.pl/a/5094/sex-ratio-wspolczynnik-maskulinizacji-a-spoleczne-nastroje-w-polsce .
Od 1750-do 1880 ilość opadów w zlewni Morza Aralskiego systematycznie malała ( sugeruje to brak opadów na terenie na wschód od Łaby) co pogarszało warunki żyjących w Rosji populacji i władze carskie wykorzystały dużą liczebność wojsk podczas rozbioru Polski i ekspansji terytorialnej na południowe rejony Azji Centralnej. Decyzja o ekspansji terytorialnej była podyktowana prawdopodobnie trudną sytuacją wewnętrzną spowodowaną brakiem żywności oraz rosnącym poziomem agresji poddanych. Ekspansja terytorialna spowodowała rozładowanie nastrojów społecznych i korzyści finansowe dla caratu. Jest prawdopodobny brak wystarczającej ilości opadów atmosferycznych na terenach na wschód od Łaby, które malały się sukcesywnie w kierunku wschodnim aż do Azji centralnej. Spowodował on decyzję carycy o ataku na zachód, na Polskę dysponującą dużymi nadwyżkami żywności potrzebnej do wyżywienia nadmiernej w czasach kryzysu klimatycznego liczby rosyjskich poddanych.
Tak więc przyczyną upadku Polski była wynikająca z niekorzystnych warunków klimatycznych długotrwała dekoniunktura w polskim eksporcie i spadek cen zboża oraz wynikające z tego procesy koncentracji własności w polskiej gospodarce co przyczyniło się do kryzysu demograficznego i politycznego. Jednocześnie wzrastała liczba poddanych rosyjskich a wraz z nią siła militarna i ekonomiczna Rosji co umożliwiło zabory Polski. Współcześnie od 1920 r. maleją światowe ceny żywności a w Polsce trwają procesy depopulacji i koncentracji własności co powoduje narastający kryzys gospodarczy i polityczny Polski. Niezbędne są działania, które zapobiegną zmniejszaniu się liczby ludności i koncentracji własności w przemyśle i rolnictwie, bo dzięki tym działaniom wzrośnie polska produkcja rolno-przemysłowa oraz eksport, a wraz z nimi siła i znaczenie Polski. Działania te opisałem w mojej książce pt. Człowiek i klimat i artykułach na portalu Eioba.pl dostępnych w Internecie. Zapraszam Państwa do ich lektury.
Jakuszowice, dnia 5 sierpnia 2015 roku, godzina 4:10-12:05 Bogdan Góralski